E nderuar shkrimtare, znj. Rozi Theohari:
Kam lexuar me shume kenaqesi intervisten qe i dhe Raimonda Moisiut. Eshte nje interviste e bukur, me gjuhe te paster, me ndjenja te ngrohta njerezore, nje interviste qe te ben pershtypje per mendimet e urte qe shpreh, si dhe per boten e pasur te rrethit tend intelektual dhe shoqeror. Te takon te ndihesh e kenaqur dhe krenare.
Me pelqyen dhe pyetjet qe te beri zj. Raimonda. Ato ishin edhe te thjeshta (direkte), edhe "me brume". Se nuk eshte lehte te formosh pyetje te mira, me vend, apo jo?
Me shume respekt,
Peter Prifti
******************************************************************************
Rozi,e mora shkrimin dhe adresen tende.Faleminderit!Ishte nje surprize dhe kenaqesi e vecante per mua.E lexova dhe e rilexovame kersheri te madhe.E ke dhene bukur dhe sfondin historik dhe karakterin e vecante te Eseninit-bir.Nje karakter dhe natyre e vecante,mathematicien dhe poet,njeri impulsiv,i vendosur ne bindjet e tija dhe i patrembur.Nje njeri i forte.Nga kjo ane nuk i ngjet aspak te atit,as nga natyra,as nga karakteri,as nga predestinacioni.Matematicien,filozof dhe poet.Ndersa i ati ishte,sic e percakton Gorki,"nje organ i lindur vetem per poezi".Do te kete ngjare nga e ema dhe nga i gjyshi ebre.Jam kurioz te lexoj poezite e tija,qe nuk besoj te t'i kete dhene.U kenaqa dhe me atmosferen dhe mjedisin e emigranteve ruse,qe i ke dhene me se miri.Jane njerez te sinqerte dhe miqesore.Njerez te dashuruar me poezine,si rralle kush.Te kam zili qe munde te hysh ne mjedisin e tyre poetik.Ketu ne Mississauge,ku jam une,nuk bije fare ere rusi.Kam mall te bisedoj rusisht.Te pakten,kam libra dhe poezite,me perkthimin e te cilave jam marre vazhdimisht.Sic te thashe ne telefon,kam botuar tre vellimet e nje antologjie te lirikes ruse,dhe kam derguar per botim vellimin e katert dhe te fundit te kesaj antologjije,qe e perzgjodha dhe e perktheva vete,me shume se treqind poete dhe mbi peseqind poezi,te shoqeruara edhe me studimin tim;antologjia mbulon nje periudhe treqindvjecare(1700-2000).Keshtu qe kam qene vazhdimisht ne atmosferen e poezise lirike ruse.Po te kisha patur edhe ndonje poezi te Aleksander Sergejevicit,do ta kisha perfshire.Poezite e se emes nuk i njoh.Ndersa vellimet e Brodcikt i kam lexuar.Edhe te Eftushenkos,qe eshte edhe ky emigrant ne Amerike.Repoprtazhi yt me pelqeu jashte mase,jo sepse ishte vetem nje surprize,por ishte edhe i shkruar me ndjenje dhe i konstruktuar me shume si nje tregim se sa si nje reprtazh.Edhe nje here,faleminderit.Te uroj shendet dhe frymezim. Me respekt Vangjush ZikoMississauga,22,11,2007
*************************************************************************************
Oh, Rozi....surprize e bukur kjo! Faleminderit per fotografite gjithashtu. Sa moment ibukur, i rralle dhe mbreselenes paska qene per ju!Nepermjet fotografive pata mundesine t'iu njoh ngalarg edhe juve. Shkrimin e lexova me nje fryme dhe me pelqeu shume.Menyra si shkruani ju nuk e lodh lexuesin. Ka romaneqe te pelqejne, por lodhesh kur lexon (duket sikontradiktore kjo, por keshtu ndodh me disa).Shkrimijuaj me ate thjeshtesine e vargut dhe mendimin errjedhshem, te ben te vazhdosh te lexosh panderprerje. Une po e pergatits t'a printoj ne njeleter te bukur per t'ia dhene familjes.Faleminderit edhe nje here dhe gjithe te mirat ju dhefamiljes suaj.
Roberta Nash
Friday, November 16, 2007
Tuesday, November 13, 2007
Rozi Theohari ne gjuhet Rumanisht dhe Anglisht
Botime të reja bukureshtare
Lotët e Rozafës mbi Drin(Rozi Theohari, Rozafa’s tears on the river Drina, Shtëpia Botuese Ararat, Bukuresht 2007)
Libri që e pa sivjet dritën e botimit në Bukuresht, në kuadrin e një shtëpie autoritative të armenasve të Rumanisë (Ararat), është një befasi e re dhe e bukur e poeteshës shqiptare me banim në Amerikë, Rozi Theohari. Fjala është për vëllimin Rozafa’s tears on the river Drina/ Lacrimile lui Rozafat peste fluvial Drina/ Lotët e Rozafës mbi Drin ), e cila doli në tre gjuhë: anglisht, rumanisht dhe shqip. Në kuadrin e 118 faqeve të kësaj vepre me vlera të mirëfillta, jepen parathënia e eseistit Mariuis Chelaru (Një poemë e frymëzuar për pavdekësinë e Rozafës), recensioni i Gjekë Marinajt (Koncepti simbolik dhe reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit në legjendën Rozafat), lënda e librit dhe biobibliografia e autorit. Rozi Theohari ka prejardhje dardhare dhe dardharët e Bukureshtit shquheshin për atdhedashuri qysh në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ata ishin ishin dashamirë të librit, kishin shoqatën e tyre, botonin libra e broshura shqipe, ishin prezentë në faqet e Shqipërisë së Re të Ilo Mitkë Qafëzezit, bashkëvepronin me Asdrenin, Lasgushin, Kutelin dhe figura tjera të ndritura të kulturës shqiptare.
Autorja librin e saj ia kushton nipit të saj të mitur Jan, gjysmë shqiptar, që mendet me qumështin e gjirit të një nëne shqiptare, me dëshirë, shpresë e urim që kur të rritet, ta mësojë e ta dojë gjuhën shqipen.
E pajisur me ballina të bukura dhe me një medalion të profesor Peter Priftit, kjo vepër del nën redakturën dhe përkujdesjen tonë (B. Y.), duke patur për ko/redaktorë Maureen Lynch Edison, Julia Gjika, Joe Boyd, Niko Dako, autor i ilustrimeve, Pandi Mele, ndërsa redaktor teknik: Rëzvan Balasha. Rozi Theohari vjershat dhe prozat e veta i botoi qysh në vitet 1960 në gazeta e revista të ndryshme si “Drita”, “Hosteni”, “Shqiptarja e re”, “Fatosi” etj. Ka lëvruar vjershat humoristike e tregimin humoristik, si për të rriturit, ashtu dhe për fëmijet. Për lexuesin e rritur ka botuar disa libra, në vitin 1987 ka shkruar skenarin e filmit artistik “Familja ime”, ndërsa për lexuesit e vegjël ka botuar dy përmbledhje me tregime.
Rozi emigroi ne Amerikë në vitin 1994 me familjen e saj. Pervec dy fakulteteve të kryera në Universitetin e Tiranës (atij Ekonomik dhe të Historisë e të Filologjisë), në vitin 2000 u diplomua nga North Shore Community College në Lynn, Mass, në degën “Artet Liberale”, është anëtare e shoqërisë së nderit “Phi Theta Kappa” dhe anëtare e Organizatës Ndërkombëtare të Poetëve. Në vitin 2002 ajo botoi në anglisht vellimin me poezi “Two Halves”, në vitin 2003 botoi në anglisht e shqip poemën “Rozafat”, në vitin 2004 romanin “Lajthitje Dimërore”, në vitin 2005 librin “Mbi thinja fryn erë”, ne vitin 2006 librin publicistik “Jehona Skënderbegiane”.
Në kuadrin e aktiviteteve intenzive letrare në SHBA, Rozi është anëtare e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe bashkëpunëtore e revistën “Pena” të kesaj shoqate, të gazetës “Illyria”, si dhe të shtypit lokal, duke qenë prezente edhe në disa antologjit amerikane. Për vitin 2005 Rozi Theohari është nderuar me çmimin “Pena e Artë” nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, për kontribut të vecantë ne gjininë e publicistikës. Gjithashtu Rozi është një nga fitueset e çmimit ndërkombëtar të nderit, “Naji Naaman Literary Prize 2006”. Krijimtarinë e Rozit e vlerëson lart edhe poeti dhe eseisti i shquar shqiptar me banim në Zvicër, Shefqet Dibrani. Ne gratë shqiptare jemi shpirtëra të fortë, thekson autorja me një rast, duke e pajisur lëndën e librit me vlera artistike si: Krahun e djathtë ma lini jashtë/ Jam akoma gjallë// Unë quhem Rozafat/ E di fëmija im/ Flijimi yt më solli pranë teje/ Siç na ndjell historia e viseve tona të lasht./ Ne shqiptarë,/ Herë gjysmë të vdekur kemi qenë/ Herë gjysmë të gjallë, si ti Rozafa,/ Megjithatë edhe gjysma jonë e vdekur ka vrapuar/ E vazhdon në shekuj të vrapojë. Pse? Ngase ne vijmë nga një luftë/ Ose drejt një tjetre shkojmë”.(Baki Ymeri, bukureshti@yahoo.com)
Mendime rumune mbi vlerat shqiptare
Një poemë e frymëzuar për pavdekësinë e Rozafës
Marius Chelaru
Kur Rozi Theohari erdhi në Amerikë, më 1994, kishte botuar në Shqipëri shkrimet e saj për vite të tëra ne shtypin periodik, po ashtu, kishte botuar dhe 6 libra. Ajo nuk e ka harruar prejardhjen, as faktin se atdheu i saj ka një thesar folklorik të një bukurie të veçantë. Njëra nga faqet më të bukura të këtij thesari ka të bëjë me Rozafën (Kështjella e Rozafës), e cila njihet përmes një numri të konsiderueshëm variantesh. Rozi Theohari, përveç në gjuhën shqipe, ka arritur ta shkruajë vetë legjendën edhe në gjuhën angleze, duke botuar versionin anglisht-shqip në vitin 2003 me titull „Rozafat”.
Më 1974, në kuadrin e koleksionit „Biblioteka për të gjithë” u botua në Editurën Minerva të Bukureshtit, vëllimi Cetatea Rozafat. Folclor albanez / Kështjella e Rozafës. Folklor shqiptar (balada, këngë dashurie, vargje satirike, fjalë të urta), antologji e hartuar nga Foqion Miçaço, me një parathënie të Viktor Eftimiut, të cilën e kishte shkruar pak kohë para vdekjes, më 27 nëntor 1972. Ishte një rast i mirë për lexuesit rumunë të njiheshin me folklorin shqiptar. Rozi Theohari, tani, përmes përkthimit të frymëzuar të Baki Ymerit, na ofron një çelës tjetër për këtë qilar me thesarë. Për shkruarjen e legjendës së Rozafës ajo ka zgjedhur një subjekt aspak të lehtë, ngaqë një rrugëtim shpirtëror në të shkuarën tënde, në folklorin e kombit tënd, gërsheton kujdesin, përgjegjësinë, dhe një zemër të mugulluar nga hijeshia shpirtërore e kombit, duke i shtuar kësaj edhe dhuntinë.
Në konferencën Albania, ieri ºi azi / Shqipëria dje dhe sot, më 5 dhjetor l934, Nikolla Jorga (Nicolae Iorga), thoshte se shqiptarët dhe rumunët janë kushërinj gjaku, ndërsa Dimitrie Bolintineanu (në librin Cãlãtorii la românii din Macedonia / Udhëtime te rumunët e Maqedonisë), shkruante para 150 vjetësh, se zakonet e shqiptarëve janë njësoj si ato të rumunëve të Maqedonisë, të cilat...shëmbëllejnë me ato të rumunëve të Principatave. Në plan evropian, balada si ajo e Manastirit të Arxheshit (Balada e Mjeshtrit Manole) dhe Kështjella e Rozafës, mund të kundrohen edhe si argumente të komunikimit ndërmjet popujve të Ballkanit në lashtësi, tani të lëna pas dore.
Ekzistojnë se paku dy linja diskutimi: origjina autoktone e baladës dhe ajo e një qarkullimi të motivit kryesor, e motivit të sakrificës, në versione të ndryshme mbi nje fushë më të gjerë. Miti ka një shpërndarje të gjerë, sakrifica për qëndrueshmërinë e ndërtimeve, ka qenë praktikuar në lashtësi, në Skandinavi dhe te fenikasit, te letonët dhe estonët, te rusët dhe ukrainasit..., në Gjermani, Francë, Angli, Spanjë, deri në Oqeani, Polinezi, pastaj në Azi (me jehona të veçanta në Kinë, Japoni etj.). Kështu shkruante Mircea Eliade, në De la Zalmoxis Ia Genghis-Han/ Nga Zamolxis deri te Genghis-Hani. Te rumunët, numri i krijimeve letrare të frymëzuara nga miti i flijimit të viktimës së murimit është domethënës: mbi 150 poezi, rreth 25 pjesë teatrale, një numër i konsiderueshëm tregimesh, romanesh, duke pasur për autorë Vasile Alecsandrin, Nicolae Iorgën, Octavian Gogën, Tudor Arghezin, Victor Eftimiun, Lucian Blagën, Viktor Papilian, Dan Bottën etj. Motivin e murimit të viktimës e hasim në tekste me përmbajtje mitike, legjendare, ndoshta me sugjestionet e disa „ngjarjeve primordiale”, në hapësirën karpato-ballkanike; e rihasim në balada, krijime me substancë të çmuar epike, të shpërndara sidomos në zonat veri-jugore të Danubit. Balada ekziston në shumë variante ballkanike: maqedonase, bullgare, serbo-kroate, neogreke, hungareze etj. Ekzistojnë dallime e ngjashmëri të rëndësishme
në nivel të rrëfimit e të simbolikës ndërmjet baladave të vendeve të ndryshme (sidomos ndërmjet baladës Mjeshtri Manole te rumunët dhe Kështjella e Rozafës te shqiptarët. Nuk kam ndërmend të debatoj, por vetëm të përkujtoj e të rinënvizoj idenë e një hapësire ndikimesh dhe interferencash të ndërsjella në këtë pjesë të Evropës sonë.
Duke e zgjedhur për riinterpretim baladën Kështjella e Rozafës, pa e tjetërsuar thelbin, Rozi Theohari rivizaton edhe kuadrin hapësinor. Autores i është dashur të zgjedhë, nga një sërë shenjash, vetëm disa, duke u dhënë ngjyrën dhe potencialin e tyre simbolizues. Ka gjasë që autorja, duke ndërtuar një petk të ri fjalësh të baladës, të ketë si pikënisje edhe faktin se nga një simbol i thjeshtë, madje dytësor, si rëndësi që i përket njëfarë konteksti kulturor (e theksuar aq sa duhet), do të çojë në deshifrimin e bërthamës së po atij konteksti dhe, përmes lidhjeve që i tërheq, do të na shpjerë në kuptimin e rëndësisë kulturore. Ja, pra, se si arrihet edhe në virtytin e komunikimit të tyre nëntokësor, nëpërmjet recetave simbolike!
Motivi i murosjes (me gurë transkulturorë, e përdorur në mitologji përmes raportimit në shenjtëri): viktima për krijim, kuptimi që konturohet shkallë-shkallë, për mjeshtrin krijues është zbulimi i nevojës së flijimit, në plan universal, dhe transmetimi i padeshifruar i një misteri (duke filluar që nga hyjnorja drejt njerëzores), ngjashmëri kjo e një barre simbolike me mitin e viktimës për krijim, e vendosur në një plan interpretativisht të lartë. Kjo ndikon që valenca e tij kulturore të bëhet më e qëndrueshme. Për Gilbert Durandin (në Structurile antropologice ale imaginarului / Strukturat antropologjike të imagjinares), mund të jetë një „simbol diairetik”, sa të përshkrimit të intimiteteve/ të religjiozitetit apo përlindjes, po aq edhe si „univers me kahje të kundërt”/ „mbulesë mbrojtëse”, ndarje nga jashtësia dhe armiqësi e vetëkonservuar (në rastin e Kështjellës).
Ivan Evseevi përkujton në Dicþionar de simboluri ºi arhetipuri culturale/ Fjalor simbolesh dhe arketipesh kulturore, karakteristikat e „motivit të murimit” në kultura të ndryshme, si simbol mbrojtës, jongjitës, i ngjitjes së komunitetit që e „rrethon”. Mund të themi se edhe te Rozi Theohari nuk është e rastësishme këmbëngulja mbi lartësimin e kështjellës së hatashme: „Kalaja qëndron madhështore mbi kodër/ Duke kqyrur mallshëm mbi liqen e Shkodër / Muret çohen lart, me kokën drejt qiellit”.
Mircea Eliade numëronte në Tratat de istorie a religiilor / Traktati i historisë së religjioneve, kushtet që duhet të ketë një vend për t’u bërë i shenjtë: të jetë pranë një uji, të ketë si orientim një pemë/ një pyll, të jetë i shënuar përmes një guri, përgjithësisht i lartë, të jetë pranë një suke etj. Kështu, shenjat domethënëse të toposit për ndërtimin e shenjtë te Rozafati nuk duken të rastësishme. Ndërsa simboli i atij muri, si pikë orientimi për shenjtëri, si hierofani, pasurohet me valenca kulturore: Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,/ Shkodër—liqen mbuluar në shkumë/.../
Kështjella fatale, aty lart mbi kodër…/Ndonëse tre vëllezër, me djersë e mundim,/ Për tridhjetetetë hëna e dymbëdhjetë ditë/ Vazhduan ndërtimin siç bënë premtim:/ “Kështjellën ma t’fortë e ma t’sosun me e goditë”.
Rozi Theohari e nis librin përmes evidentimit të një simboli tjetër – guri (Guri—mjeshtëri në stërgjyshëri/ Guri—fisnikëri/ Guri—metaforë dhe legjendë/ Guri—këngë e lot/ Guri—besa e burrave në trimëri/ Guri—art e zotësi). Guri zë një vend të veçantë në kultura të ndryshme. Ka qenë e dukshme lidhja simbolike ndërmjet shpirtit dhe gurit. Dhe kjo lidhje mbi brigjet e simbolikës është dhuruar me një ngjyrë personale nga ana e kësaj poeteshe shqiptare: Gurët lëviznin, shkoqeshin si me magji/ Merrnin tatëpjetën—ortek—rrokullimthi,/ Rrokopujë, zhurmshëm e dhunshëm,/ Vallëzim i gurtë grykave e honeve me lemeri/ Mbuluar nga re të bardha pluhuri,/ Sitosje gëlqeresh në ajër e gjelbërsi, apo : Guri këndon në duart e tyre/ Duke i dhënë formë e harmoni,/ Lëvizje e gjallëri, etj. Një gur (i shenjtë), për vrojtuesin e rëndomtë mbetet si një gur i thjeshtë. Në dukje, (nga pikëpamja profane), asgjë nuk e veçon nga të tjerët. Por, siç shkruante Mircea Eliade në Sacrul ºi profanul / E shenjta dhe profanja : për ata, të cilëvet një gur u fanitet si i shenjtë, realiteti i tij i përnjëhershëm shndërrohet, përkundrazi, në një realitet mbinatyror. Ndërsa Rozi Theohari e kupton dhe e përdor këtë „kalim” nga e shenjta në drejtim të profanes, sidomos në këtë rast.
Toponimia (Buna, Shkodra etj.), „përralla” e ashtuquajtur (atmosferë e krijuar për secilën sekuencë narrative), mënyra me të cilën vë në dukje se si muret e kështjellave, që shembeshin përherë, fshehin tejmatanë pamjeve, një enigmë të pazgjidhur, nga zgjidhja e së cilës varet rezultati. Pra... asgjë nuk është e rastësishme. Mircea Eliade shkruante për „konsakrimin e hapesirës”, në kontekst kulturor të gjerë (qytetërime protoindiane, egjejane), se vendi i shenjtë nuk është asnjëherë i zgjedhur nga njeriu, por vetëm i zbuluar. Hapësira e cila përmban hierofaninë i shfaqet në njëfarë mënyre, një njeriu të zgjedhur. Te Rozi Theohari revelacioni (zbulesa) ia „sjell” (Një plak flokë- e- mjekërbardhë,/ Veshur kaftan të zi—arnuar, dalëboje/ Rrobë e rëndë, e gjatë deri te sandalet./ Kësula e vjetër vënë keq mbi ballë/ Mbron nga era flokët e gjatë e të rrallë./ I lodhur, i djersitur, pasi ecën edhe pak,/ Mbështetet mbi një shkop të thantë i urti plak).
Të dyja këto etapa të ndërtimit, të ndodhura nën shenjën e shenjtërisë, janë të rivizatuara në mënyrë të mprehtë: së pari, disfata si një përjetësim i shembjes (e nënvizuar thuajse nga elementet e natyrës, nga një univers i tërë): Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,/ Shkodër—liqen mbuluar në shkumë/ E bardhë mjegullimë—kurrë e paparë/ Nga të moçmit pleqnarë./ Si gjuhë e zbërdhylët një mijë kuçedrash,/ Fije, fjolla e bishta mjegullash/ Rendin, zvarrisen pambarimisht,/ Ngërthyer mes drurësh, shtëpish,/ Mes flokësh e gjymtyrë gjallesash/ Mbuluar fshehtas në pangjyrësi e shurdhësi, dhe, etapa e fitores, me viktimën si kusht rezultati, rezultat tek i cili ndërthuret vdekja dhe vuajtjet shpirtërore të mjeshtrit të ri, siç ishte fanitur nga „mesagjerët”: Djema, dëgjoni të moçmit, jetëra-jetuar,/ Punët e mëdha fisnike,/ Nuk është lehtë për t’i mbaruar/ Një idhull të shtrenjtë pa sakrifikuar.
Narracioni është i ndërtuar me kujdes: paralajmërimet, mashtrimi që bënë dy vëllezërit e mëdhenj, rruga e përshkuar nga Rozafa, finalja – murosja, vlërësimi i flijimit (si dhe qumështi nga gjiri i gruas së re që e mishëron murin, duke e përkryer thuajse viktimën/sakrificën/flijimin), jo vetëm nga njerëzit, por pothuajse nga i tërë universi, domethënien profetike/ historike/ patriotike të martirit: Qumështi vazhdoftë pikoftë,/ Murin e forcoftë,/ Në këmbë kjo kështjellë qëndroftë!.../ Shumë lot do të derdhen akoma/ Në tokën arbërore,/ Derisa lumi Buna të/ Fryhet nga lotët e nënave…/ Le të jehojë kjo kodër dashurinë e saj./.../ Gurët e kështjellës vazhdojnë akoma/ Të rëndojnë mbi gruan martire.
Është interesante edhe mënyra se si përshkruhet Rozafa, por edhe sjellja e saj. Rozi Theohari ka zgjedhur për gjuhë specifike poezinë kulte, me pasazhe nuancash popullore – pa kërkuar, veçse në mënyrë tangjenciale, në stereotipet e rimës, sistem vjershërimi tipik apo i një kategorie stilistike të përdorur shpesh në vargun popullor (dihet, për shembull, se në narracionet popullore janë të njohura elemente shprehëse me funksion të veçantë, funksion i cili i jep ngjyrën, i jep tiparin, formulën e brendshme, motivimin etj.).
Poetesha shqiptare ka dhuntinë e poezisë, e cila demonstrohet edhe përmes mënyrës me të cilën ua dhuron lexuesve këtë legjendë, kaq të bukur dhe kaq të ngarkuar me domethënie. Fjalori i pasur, larmia dhe plasticiteti i figurave të stilit, luhatja në prehrin e lirikës popullore (sidomos të baladës, nga ky pikëshikim – ndërmjet deskriptives dhe lirikës), të gjitha këto ndikojnë që petku plot ngjyrë, i thurur me fije të dramatizmit, me shpirt dhe emocione, me të cilat Rozi Theohari e rivesh legjendën, sipas mendimit tonë, ta bëjë atë një nga legjendat më të bukura për të bërë për vete zemrat e lexuesve kudo që janë.
Vlen për ta përmendur në këtë kontekst edhe mundin e Baki Ymerit, i cili në tezën e tij të doktoratës nënvizon afërsinë ndërmjet popullit shqiptar dhe popullit rumun edhe në fushën e folklorit, mund i cili e mbështet fuqimisht ndërmarrjen e Rozi Theoharit për t’u dhënë lexuesve të gjuhës shqipe, rumune dhe angleze këtë përrallë të bukur, mugulluar nga shpirti i një populli, të dhuruar nga Zoti. (Përktheu: B. Y.)
Koncepti simbolik dhe reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit në legjendën Rozafat
Gjekë Marinaj
Nuk është aspak e lehtë t’i përcaktojmë të gjithë faktorët që kanë ndikuar në vendimin e Rozi Theoharit për të zgjedhur Rozafën si heroinën kryesore të librit të saj më të fundit. Titulli i librit, i cili është plotësisht në harmoni me subjektin e veprës, është Rozafat. Konfidenca në probabilitetin e suksesit, përvoja dhe potenciali profesional i Theoharit të bindin se ajo ka qenë e ndërgjegjëshme për vështirësitë me të cilat do të ndeshej gjatë orvajtjes së saj për të lëshuar një dritë të re konceptuale dhe etike mbi personalitetin e Rozafës, në raport me shoqërinë në të cilën ajo jetonte. Për ta kuptuar me mirë mesazhin filozofik të autores, le t’u referohemi dy vargjeve të mëposhtme, ku kemi të bëjmë me një ton protestues poetik: Një vdekje pa varr — i kuajve iso-trok / Një vdekje pa varr” — i kuajve refren-trok.
“Kredinë” apo “fajin” kryesor për këto “fickla” të autores, në emër të saj edhe të Rozafës, njëkohësisht, mund t’ua lemë refleksioneve të dyta — frymëzimit instiktiv që e vë krijuesin në lëvizje si rezultat i ngacmimit të brendshëm nga kontakti me diçka të jorendomtë. Pasi lexon sakrificën e jashtëzakonshme të Rozafës, edhe Rozi vendos të sakrifikojë diçka nga vetja: shtresën e perceptimit te të tjerëve ndaj iniciativës së saj për të risuar njërën prej legjendave më të njohura dhe më të popullarizuara të arsenalit tonë legjendar. Ajo që në dukje të parë mund të identifikohet si dorëzim pa kushte i autores tek heroizmi i pashoq i Rozafës, e shohim të shëndrrohet pa ndonjë vrazhdësi të dukëshme tranzicionale në një kontroll të plotë të ideve të saj për modifikimin e legjendës.
Libri zgjon interes sidomos për konceptin simbolik si dhe për reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit që mbart në vetvete heroina kryesore pas së cilës është emëruar edhe vet legjenda. Natyrisht, që në vorbullën e re të rikrijimit janë mbështjellë huazime signifikante nga versioni i trashëguar nga gojëdhënat e lashta popullore. Kjo është realizuar duke ju përshtatur me përgjegjësi profesionale esencës së legjendës. Duke e bërë këtë, Theohari e distancon veten nga dinamika e perceptimit të të tjerëve ndaj saj si dublikuese, në njërën anë, por edhe ndaj perceptimeve tradicionale të të tjerëve ndaj legjendës së Rozafës, në anën tjetër. Një veprim i tillë është i mençur, sepse sado i arrirë të mbetej vështrimi i legjendës parë vetëm nga pozicioni mitologjik, ai do e linte lexuesin për të dëshiruar.
Ndoshta pikërisht për këtë arsye, Theohari është përqëndruar sidomos në aspektin psikologjik dhe social të legjendës. Aty vihen re edhe disa shtresa të tjera të reja si pjesë të progresit analitik të legjendës. Eshtë fjala për këndvështrimin femëror, injektimi i të cilit evidentualisht është përgjithësisht produkt i spontanitetit të Theoharit. Në arsenalin poetik të Theoharit në këtë libër, brishtësisë dhe sensitivitetit femëror i bashkangjitet jo vetëm thellësia e mendimit, por edhe shpirti imagjinativo-poetik, prej te cilit kanë dalë edhe dy vargjet që vijojnë: Llokoçitja e ujit tash jep formë njeriu...Ajo ngriu...
Në zanafillën e përpjekjeve për të rigjeneruar potencialin femëror të Rozafës, autorja transplanton tek ajo diçka nga personaliteti i saj autorial. Dëshira për t’i qendruar besnike subjektit të shprehjes dhe të intonacioneve të ngrohta trashëguar nga gojëdhënat popullore ka rezultuar në një përpjesëtueshmëri të drejtë përkundrejt energjisë së brendëshme autoriale të Theoharit. Pikërisht në këtë pikë mund t’i gjejmë rrënjët e distributimit normal të emocioneve të saj, të cilat e kanë mbështjellë legjendën me rregullësinë që mbështjellin vijat e latitutes dhe altitutes globin tokësor — vija të holla përcaktuese, por gjithësesi imagjinuese. Le të përqëndrohemi një moment në rreshtat e parë dhe të dytë që pasojnë. Ato jepen si produkt popullor në krahasim me vargun e fundit që ngjitet ëmbëlsisht pas tyre si një etiketë stolisëse që përfaqëson ekslusivisht autoren: Fal me shëndet ju o kodra e fusha / Drurët e ullirit, lule, pemë e ti o rruginë e djerrë/Ku këmbët e mia po shkelin për të fundit herë.
Theohari në punën e saj demonstron njohuri të plota për mekanizmin letrar që e shtyn parpara imazhin e tragjedisë së Rozafes. Ajo ketë njohje e ve në shërbimin tonë si lexues dhe në shërbim të saj si autore. Puna e saj në librin Rozafat të bind se, duke shartuar idetë e saj në disa nga degët e pafrutëshme të legjendes, ajo vetëm i përtërin nocionet dhe elaboracionet bazë të Rozafës: Kurthi, tek erdhi me këmbët e veta! / Përpëlitet në ethe nuse-shkreta, / Gojë e buzë tharë tërë maraz, / Hovi i shpirtit ngritur në tallaz.
Natyrisht, suksesi i një pune të tillë do të ishte një barrë tepër e rëndë për shpatullat e saj. Ndaj për këtë ajo kerkon ndihmë te psikologjia shqiptare e asaj kohe, kur është fjala për të vënë në zbatim ligjet e drejtpërdrejta të zberthimit shpirtëror dhe ndergjegjesimit me të cilin Rozafa e kryen aktin e murosjes. Në një univers të tille human ndergjegjesimi i Rozafës paraqitet si akt në akord me kodet etike dhe me interpretimin e njëanshëm qytetar të asaj kohe, që në një mënyrë apo në një tjetër, i gjithë njerëzimi kishte një fare konjukture të vetëdijshme për të. Jo. Rozi Theohari nuk del aq hapur sa të shtrojë direkt pyetjet se: përse duhej murosur patjetër një grua; kur secili nga të tre vëllezerit i plotësonte kriteret e sugjeruara nga plaku, si kusht i domosdoshëm për qëndrimin lart të mureve të kalasë?
Ajo nuk sfidon hapur as ligjet e të (pa)drejtës së një gruaje për të kundërshtuar murosjen e saj përsëgjalli. Në kontrast, mënyra që Theohari ka përdorur për të shpjeguar kontrollin absolut të meshkujve ndaj femrave në kulturën shqiptare, i përket më tepër modelit të metabolës në mitologji, se sa natyrës historike që gjejmë tek epika jonë legjendare. Transformimi poetik që gjejmë në trajtimin e problemeve me të mprehta shoqërore në lidhje me figurën e Rozafës, si bërthama kryesore e legjendës, reflekton një dritë te re mbi simbolizmin, imazhet, karakteret, ose edhe mbi mënyrën e të shkruarit që nuk janë domosdoshmerisht të ngjitur vetem te një kulture apo brez njerëzish. Nga lexuesi i sotëm duhet kuptuar se legjenda ështe rishkruar në mbështetje dhe jo kundra shoqërisë që e lexon atë.
Sigurisht që kjo nuk do të thotë se depertueshmëria nëpër degëzimet origjinale të interpretimit te autores qendron e pavarur nga reminishencat e rënditjes kronologjike, logjike, qoftë edhe gjoegrafike kundrejt ngjarjeve që zenë vend në versionin e legjendës së Rozafës tradicionale. Ne dimë se shumë shkrimtarë e kanë kërkuar me dedikim profesional konjukturën e marrëdhënieve të legjendave dhe mitologjisë me shoqërinë qe i ka sjellë deri në kohët moderne ato. As Theohari nuk tenton që të ndahet nga kjo lloj metode kërkimore. Ajo as që tenton të mohojë se Rozafa është pjese e pandarë e një periudhe te caktuar kohore, e një shoqërie të caktuar, dhe se ajo nga vet natyra e sakrificës që bën është dhe mbetet produkt legjendar tipik i njeriut shqiptar: Rozafat lind e përendon si dielli. / Ndërsa gurët vajtojnë, ofshajnë / E nuk rreshtin së derdhuri lotë / Gjoksi i lakuriqtë, i gurte, i bardhë / Pikëlza qumështi pikon / Varur si stalaktite gjithmonë .
Veçori të tilla e bëjnë botën krijuese të Theoharit unike. Moshezitimi për të reflektuar bindjet dhe orientimin shoqëror të saj në raport me çështje të tilla etike dhe historike, tregon sinqeritet në marrëdhëniet që ajo dëshiron të mbajë me lexuesin shqiptar. Pavarësisht se heroizmi i Rozafës është trajtuar edhe nga autore të tjerë, veçanërisht nga Kadareja, Theohari është femra e parë, me aq sa di unë, që ka marrë guximin ta zhvendosë Rozafën nga podiumi i lashtësisë për ta vendosur atë në skenën bashkëkohore të gjykimit, ku Rozafa vetë bëhet gjykuese e heroizmit të vet, duke ua përcaktuar saktë diagnozën disa meshkujve që edhe sot vuajnë nga sëmundja e shovinizmit, në marrëdhëniet me femrat.
Nëse nëpërmes vargjeve të librit Rozafat, Rozafa ecën me kahje të kundërta ndaj ndjenjës së vertete të saj, për të mos ua prishur burrave të shtëpisë, Rozi vendos të luaje rolin e interpretueses e pse jo edhe të avokates së saj në gjyqin shoqëror kundër të gjithë atyre që akoma manifestojnë me flamuj superioritetin ndaj femrës shqiptare e botërore, nga që libri jep edhe versionin në aglisht të legjendës. Përqendrimi në elementin human të krijimit artistik është një plus në këtë libër. Aty shtjellohen në mënyrë ambivalente marrëdhëniet e humaneve me botën natyrale dhe pasojat e këtyre marrëdhenieve në kulturën tonë.
Theohari, e cila e njeh mirë kulturën e lashtë të vendit të saj, jep një kombinim të faktorëve imagjinative dhe studimorë pa i ngatërruar paralelet konceptuale të njëra-tjetres. Nëpërmes legjendës së Rozafës kuptojmë se legjenda shqiptare na ka lënë jo vetem një trashëgimi të fuqishme dhe magjepsëse, por na fut në brendësinë e mënyrës se si njeriu i lashtë shqiptar provonte ta kuptonte vetveten dhe botën në të cilën ai jetonte. Në vazhdim të asaj që thashë me lart, autorja, duke e veshur Rozafën me një petk të ri të instikteve humane, ajo nuk e ngushton vizionin vetem te vetja, por e zgjeron atë duke nxjerrë në hapësirë ngjyrat, shijet, ndjesitë dhe sentimentin e femrës moderne shqiptare. Ne jemi mësuar me Rozafën “burrërore” e cila e bën jeten fli pa shprehur fare shqetësime për fundin e jetës se saj.
Me atë Rozafë që i vetmi shqetësim i zëshëm është fëmija i saj (ku ajo kërkon që fëmija të ketë mundësinë e të ushqyerit me qumështin e gjirit të saj) dhe qendrimi lart i mureve të Kalasë. Vërtet, Rozi Theohari, nuk e jep hapur përgjigjen, që dikush nga lexuesit mund ta kërkonte, në se Rozafa e pranon murimin sepse ajo i konsideron muret e kalasë më të rëndësishsme se jetën e vet, se jetën e fëmijës së saj pa nënë dhe jetën e të shoqit pa grua apo, sepse çdo kundërshtim do të ishte i kotë kur i shoqi dhe kunetërit e saj, i kishin bërë llogarite në emër të saj. Kur them nuk e jep hapur, ndoshta duhet kuptuar se ajo e lë të hapur atë subjekt, me qëllim që lexuesi ta kuptojë pozicionin e saj si autore dhe po kështu të kujtojë se edhe shkrimtarët dhe poetët kanë të drejta të rezërvuara kur është fjala e të pagëzuarit të mendimeve të tyre në fakte. Megjithatë, ajo mundohet ta vendosë veten sa më në qendër, midis të shpikurës dhe faktit.
Theohari përgjigjet me aq sa mendon se është e arsyeshme. Natyrisht duhet konsideruar se këtu ajo ballafaqohet edhe me një vështirësi tjetër. Dihet se legjenda dhe mitologjia shqiptare nga vet natyra e tyre janë të ndërlikuara. Por ato kanë mbijetuar në sajë të bukurisë aktive që mbartin ne vetevete. Në këtë aspekt, logjikisht, libri mban karakter letrar e jo shkencor. Ndaj duhet cilësuar se në këtë libër Theohari bëhet vërtet vetëm një përcuese e kësaj energjie legjendare. Ky përçim, për fat të mirë, bëhet me një fuqi krejtësisht të re ndriçuese.
Së fundi, le te lexojme vargjet e mëposhtme, të shkruara me qëllim e vetedije për të mbështetur idene kryesore të këtij shkrimi. Këtu autorja na paraqitet e këtillë; emocionalisht e tejdukëshme dhe direkte, si në evaluimin e mendimeve te saj ashtu edhe në substancën e shprehjes së tyre: Ajo bërtet: Ju lutem, Pritni! / Por ata s’presin…rrëmbejnë trupin e saj / Dhe e shtrijnë poshtë, mbi rrasa guri të zeza / Duke punuar shpejt, / Më shpejt se koha, / Ndërsa ajo nxjerr një klithmë vajtuese / Që shpon qiejt, / Duke u mbrojtur sa mund me duar / Kundrejt burrave zemërgur...
Këto vargje do të mjaftonin për konkluzionin e kësaj eseje letrare. Sidoqoftë, desha të përsërisja edhe një herë që, në njërën anë, Rozi Theohari, me veprën e saj më të fundit, sjell pranë nesh një epokë të çuditëshme, e cila është krejtësisht e huaj për ne. Por në anën tjetër, ajo rishkruan një legjendë shumë të njohur, pyetjet rreth së cilës akoma nuk kanë gjetur përgjigje të plotë as në librin e Rozit as në librat e shkrimtarëve të tjerë. Prej tyre do të veçoja këto: Çfarë i bën njerëzit të shkojnë drejt situatave ekstreme sa të murosin një pjesëtar të familjes? Përse ne shqiptarët e duam lirinë dhe mundësinë për ta mbrojtur atë me kaq forcë dhe pasion? Ku, ekzaktësisht, gjendet vija që ndan dëshirën me detyrimin njerëzor për të kryer vetmohime të natyrës së Rozafës? Dhe, më tej, ishte fundi i jetës së Rozafës vetëmurim apo murim? Por arsyeja që Rozi Theohari jep vetëm mendimet e saj dhe jo fakte rreth këtyre pyetjeve është e thjeshtë: Ajo është Rozi dhe jo Rozafa.
FATI I ROZAFËS NË NJË KRIJIM POETIK
Rozi Theohari “LOTËT E ROZAFËS MBI DRIN”, poemë, (rumanisht-anglisht-shqip),
botoi “ARARAT” Bukuresht 2007. Faqe 120. ISBN: 9780-973-7727-41-1
Shkruan: Shefqet DIBRANI
Libri “Lotët e Rozafës mbi Drin” i autores shqiptare Rozi Theohari, që pa dritën e botimit edhe në Bukuresht të Rumanisë, është e njëjta poemë e cila në vitin 2003 është botuar në Tiranë nga Shtëpia Botuese “VATRA”. Legjenda Shqiptare e Rozafatit tashmë sikur vjen në një prizëm të ri dhe sikur mëton të ndjek rrugën e legjendës e cila për shekuj ka bërë bujë në hapësirën shqiptare dhe atë ballkanike. Poema është përkthyer në gjuhën rumune nga Baki Ymeri. Parathëniet i kanë shkruar: Në gjuhën rumune Marius Chelaru, ndërsa për versionin anglisht dhe shqip Gjekë Marinaj.
HYRJE:
Poema e Rozi Theoharit kushtuar legjendës së murosjes në Kështjellën e Rozafës në Shkodër është vepër artistike që sublimon njohjen e saj mbi legjendën e sakrifikimit, përkatësisht legjendën e murimit të gruas.
Trajtimi i një legjende në vepër artistike do të thotë: Njohje e mitologjisë mbi legjendat, e epikes dhe eposeve të kreshnikëve, si dhe të traditës ballkanike të këtyre miteve epike, posaçërisht të legjendës së murimit, e cila pothuajse ekziston në të gjitha vendet e rajonit. Pavarësisht nga ndryshimi i ndonjë elementi specifik, te të gjitha rastet esenca e lëndës mbetet e njëjtë.
Gjithsesi poema “Lotët e Rozafës mbi Drin” e Rozi Theoharit shtjellon njërën nga legjendat popullore, më të shqetësuarën dhe më tragjiken që njeh mitologjia, historia dhe mendësia shqiptare. Në këtë legjendë bëhet fjalë për flijimin e njeriut të gjallë në themelet e kështjellës, dhe ky njeri i gjallë i takonte femrës. Gjinia femërore ka qenë vazhdimisht e pushtuar dhe e therorizuar nga gjinia mashkullore, e cila historikisht i ka dhënë të drejtën vetes të flijojë jetën e tjetrit për t’i realizuar synimet e veta qoftë për të ndërtuar godinat e “tmerrit” që do t’u bëjnë ballë kohërave të zeza dhe netëve të errëta, duke sjellë kujtimin e freskët dhe të gjallë deri në ditët tona, kryesisht përmes këngëve, baladave a krijimeve të ndryshme letrare.
Guri – mjeshtëri në stërgjyshëri;
Guri – fisnikëri;
Guri – metaforë dhe legjendë;
Guri – këngë e lot;
Guri – besa e burrave në trimëri;
Guri – art e zotësi;
(Kënga 1; f. 83)
Edhe në këto ditë të modernitetit historik, përmes një poeme të kësaj natyre, legjenda vjen e brishtë, trishtuese sa t’i ngath ndjenjat e shpirtit dhe të mendimit pozitiv. Legjenda e murimit të gruas lidhet me stadin më primitiv të shoqërisë njerëzore, por si duket bota pak ka ndryshuar. Mbetet po ajo ndarje klasash, ndarje gjinish, kurse diskriminimi racial e religjioz vetëm sa është veshur me atë velin e humanizmit dhe të tolerancës së rrejshme.
SHTJELLIMI:
Motivi i murosjes së njeriut, e ky njeri është femër, (zakonisht nuse e re), pothuajse është më i përhapuri kudo në botë me theks të veçantë te vendet e Ballkanit. Sipas mitologjisë besohej se gjaku i njeriut i jepte forcë, ndihmonte të qëndronin muret e kështjellave, kalave, kishave dhe urave të ndryshme, për të cilat sot ka me dhjetëra krijime popullore, por ndër krijimet më interesante në të gjitha vendet e Ballkanit mbetet Legjenda e murosjes në Kështjellën e Rozafës në Shkodër.
Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,
Shkodër – liqen mbuluar në shkumë
E bardhë mjegullim – kurrë e paparë
Nga të moçmit pleqnarë
(Kënga 1; f. 83)
Për popullin shqiptar janë të njohura edhe një varg legjendash të ngjashme ku vazhdimisht është flijuar njeriu për të qëndruar monumentet e tilla. Ta zëmë në Kosovë është e njohur legjenda për “Urën e Fshejtë”, mbi Lumin Drini i Bardhë, afër Gjakovës, kurse në rrethin e Elbasanit këndohen legjenda për Kështjellën e Elbasanit, të Drishtit e të Turës, në Jug të Shqipërisë këndohet për urën e Artës, të Skilës dhe Qystendilit, në rrethin e Pogradecit këndohet për murimin në themelet e Kishës, kurse në Dardhë dhe në Sinicë të Korçës përkitazi me murimin në themelet e Kështjellës dhe të Urës.
Në të gjitha variantet shqiptare të legjendës së murosjes pavarësisht për çfarë bëhet fjalë, për urë, kishë apo kështjellë, zakonisht flijohet një nuse e re, gjë që ky parim është ruajtur edhe në poemën e Rozi Theoharit.
“Krahun e djathtë ma lini jashtë
Jam akoma gjallë”
(f. 73)
Syzheu i murosjes, në kohëra të lashta ishte tepër i ashpër, në ditët tona u zëvendësua me një dash e më vonë ky “kurban” u zëvendësua me një gjel, por nuk më ka rënë të lexoj pse syzheu i murosjes nga njeriu që siç thamë më lart zakonisht ishte një femër, (bile siç e përmendëm nuse e re), u zëvendësua me një dash a gjel, e jo me një dele apo pulë për të ruajtur traditën e gjinisë. Siç duket këtu kemi të bëjmë me karakterin e dobët të mashkullit kundruall gjinisë tjetër, dhe krenarisë së tij të rrejshme duke e zëvendësuar atë me një dash a gjel të gjinisë së tij. Historia e zëvendësimit të trupi të njeriut si theror është e gjatë, mjaft interesante dhe ka evoluar nëpër kohëra të ndryshme, prandaj po iu rikthehemi elementeve të tjera që përmban poema e Rozi Theoharit, e cila si një vepër letrare do qasje tjetër, që i përket fushës së letërsisë, megjithatë ne nuk mundemi të shmangemi nga elementi historik që e bënë të rëndësishëm “Legjendën e murosjes” duke krahasuar me elementet e reja që janë futur në përdorim “ç’gjëmë mund të ngjajë, vallë, kushedi...”, f. 84.
Ashtu sikurse në të gjitha variantet e kënduara për “Legjendën e murosjes” edhe te poema e Roz Theoharit personazhet kryesore kanë mbetur të pandryshuara, siç janë tre vëllezërit, (dy besëthyerit, kurse i vogli është i besës), kunatat dhe e ëma e vëllezërve janë fytyra identike me të gjitha krijimet tjera të kësaj natyre për rreth të cilave zhvillohet ngjarja tragjike. Edhe në poemën e Rozi Thoharit pas “tridhjetetetë hëna e dymbëdhjetë ditë”, vjen një plak i urtë që sjell lajmin e mirë dhe kumtin e zi, po ashtu “nata tinëzare (murin e Kështjellës) e rrëzonte përtokë”. Edhe këtu vëllezërit janë tre, ustallarët nuk dihen sa janë, por ata “ditën ngrinin murin, të rëndë të fortë” siç thamë më parë “por nata tinëzare e rrëzonte përtokë”. Atyre nuk iu dihen emrat, as vjehrrës, as kunatave, përveç Rozafës që në krijimet tjera e ndeshim si Gjelinë.
Edhe te poema e Rozi Thehoarit, lexojmë dhe ndjejmë simpatinë për vëllain e vogël, si “shpirtpastër”, lexojmë kumtin e zi, ndjenjën pozitive të vjehrrës, amanetin e nuses, parandjenjën e saj, kundërshtimin dhe domosdo edhe pranimin e detyrueshëm për t’u flijuar me të vetmen kërkesë që t’ia ruajnë njërin sy, njërën dorë, njërin gji dhe njërën këmbë të cilat do të luajnë rolin e njëjtë sikurse në variantet e njohura të kësaj legjende.
“Gjiri im u nguroftë,
Kështjella u ndërtoftë,
Djali im u nderoftë”
(Kënga 5; f. 101)
Por, në poemë do të gjejmë elementet e kundërshtimit, mospranimit për t’u therorizuar, pastaj do të ndeshim ashpërsinë dhe vrazhdësinë e kunetërve, dhembjen e të shoqit dhe mjaftë elemente të tjera që i aktualizon si karaktere të reja, një frymim me ndjenja humane e njerëzore, për ta shndërruar sakrificën e Rozafës në diçka njerëzore, me elemente hyjnore, ndjenja që autorja, duke qenë femër, në aspektin psikologjik i ka sendërtuar më realisht.
Mallkimi:
Kurthi, tek erdhi me këmbët e veta!Përpëlitet në ethe nuse – shkreta, Gojë e buzë tharë tërë maraz,Hovi i shpirtit ngritur në tallaz
(Kënga 5; f. 99)
Kundërshtimi:
“Ju lutem, pritni”
Por ata s’presin... rrëmbejnë trupin e saj
Dhe e shtrijnë poshtë, mbi rrasa guri të zeza
Duke punuar shpejt,
Më shpejt se koha,
Ndërsa ajo nxjerr një klithmë vajtuese
Që shpon qiejt,
Duke u mbrojtur sa mund me duar
Kundrejt burrave zemërgur,
(Kënga 5; f. 100)
Dramaciteti që zhvillohet vetëm brenda vargjeve të cituara t’i ngath ndjenjat, këso momente të regjistruara kaq ndjeshëm nuk i ndeshim në krijimet tjera popullore, prandaj për shumë gjëra kjo poemë do të mbetet ndër krijimet më interesante që dikush ka thurur për “Legjendën e murosjes”.
Pavarësisht nga elementet prekëse dhe të trishtimit edhe Rozi Theohari i jep të drejtë sakrificës për t’u ndërtuar Kështjella e cila sikurse sjell kumtin e zi, tragjiken e kësaj sakrifice, mesazhi i saj historik ka sjellë të gjallë deri në ditët tona edhe ngadhënjimin si element të mbijetesës
Ne nuk po ndalemi për të shtjelluar dinakërinë e kunatave të Rozafës, as pabesinë e kunetërve të saj sepse pak a shumë janë të njohura, por shënimin tonë e ilustruam me disa vargje prekëse që karakterizojnë vlera sublime edhe në çastet më të rënda që ka sjell këtë fatkeqësi, e cila që nga ajo kohë ka mbetur e freskët dhe aktuale për t’u trajtuara nga studiues e krijues të shumtë.
SIMBIOZA:
Siç kemi theksuar edhe në fillim, kjo poemë sjell sfida morale për një shoqëri të tërë. Ndonëse poema është një krijim artistik që ka trajtuar me sukses “legjendën e murosjes së gruas”, në një kohë të errët, ajo më vete mbart vlera etike për një shoqëri moderne. Autorja ka ruajtur mjaft mirë parimin mitologjik dhe atë historik, kurse motivet artistike nxjerrin sythe dhe qasje të reja. E shkruar me një gjuhë të rrjedhshme dhe e ndërtuar me mjete artistike, të cilat sforcojnë mitin e flijimit si domosdoshmëri, për të qëndruar kështjella, e për të fituar njeriu:
Psherëtin guri i zi sipër saj, –
“Gjithë bota, e të gjithë qiejt e shekujt
Mësuan sakaq sakrificën tënde në mur.
...
Moj trëndafil i bardhë – e bukura Rozafat”
(Kënga 6; f. 103)
“Rozafa”, që na bëhet shumësi i pashquar “Rozafat” përveç që i takon Shkodrës, është njëra nga legjendat më të popullarizuara, e cila vazhdimisht cyt vullnetin e shkrimtarëve për të shkruar e për ta trajtuar këtë legjendë veçmas.
Ne mbartim në thellësi
Historinë e lashtë të planetit të Tokës.
Në bërthamën e trupit tonë pulsojnë
Tingujt e mëngjesit të parë të krijimit të botës.
(Kënga 6; f. 103)
Jam i bindur se kjo poemë do t’u shërbejë studiuesve të letërsisë popullore dhe atyre që merren me mitologjinë sepse pikëpamjet e shtruara kanë pikënisjen te legjendat e mëhershme, në mos ndryshe kanë shërbyer si tabelë rrëfimi mbi konceptin dhe shtruarjen e lëndës. Pra, ishte letërsia gojore, ajo që barti nga shekulli në shekull këtë legjendë, kurse mjetet artistike sikur e materializojnë idenë për të shkruar një poemë për Kështjellën e Rozafës në Shkodër.
O i panjohuri ushtar,
Unë quhem Rozafat
(Kënga 6; f. 104)
I theksuam këto elemente, qoftë si ide, pa bërë krahasimet për ngjashmëritë që mund të ekzistojnë, vetëm e vetëm për të shpjeguar konceptin mbi të cilin është ndërtuar poema, e cila ka nevojë për t’u gjurmuar e hulumtuar deri në fund, atëherë kur besohej në mite dhe sakrifica që duhej bërë për të qëndruar kështjella, ura apo kisha, si perla monumentale me peshë historike.
Qumshti vazhdoftë pikoftë,
Murin e forcoftë,
Në këmbë kjo kështjellë qëndroftë!
(Kënga 6; f. 106)
EPILOGU:
Nuk thamë gjë për Rozafën, as për etimologjinë e emrit të saj. Te Theohari, “Rozafa” bëhet “Rozafati”?! Por, një lexim me parantezë jep një kuptim të ri. Ta zëmë: Nëse besojmë se emri i saj ka qenë “Roza”, sipas lules me të njëjtin emër, pjesa tjetër lidhet me “Fati-n” e saj, sado tragjik të jetë ai. Kështu kemi formuar një parantezë si nëntekst i ri dhe gjithsesi me një kuptim të ri “Roza – Fati”, apo më mirë të lexohet si “Fati i Rozës”.
E, pse jo?! Pse të mos jetë kështu?! Vetë legjenda a nuk flet për fatin e gruas së murosur me emrin “Rozë”?! Kurse në botimin më të ri, në gjuhën rumune “Lotët e Rozafës (pikojnë) mbi Drin”.
Në fund të fundit e lëmë këtë interpretim si një provokim pozitiv, kurse shkrimin e përfundojmë me këtë epilog të shkurtër për mundësinë e interpretimit të mëtutjeshëm të “Fatit të Rozës” në “Legjendën shqiptare të Rozafatit” duke i uruar udhëtim të mbarë edhe në tokën e Rumanisë, përplot bëma e legjenda të tilla.
Zvicër, Vjeshtë 2007.
Lotët e Rozafës mbi Drin(Rozi Theohari, Rozafa’s tears on the river Drina, Shtëpia Botuese Ararat, Bukuresht 2007)
Libri që e pa sivjet dritën e botimit në Bukuresht, në kuadrin e një shtëpie autoritative të armenasve të Rumanisë (Ararat), është një befasi e re dhe e bukur e poeteshës shqiptare me banim në Amerikë, Rozi Theohari. Fjala është për vëllimin Rozafa’s tears on the river Drina/ Lacrimile lui Rozafat peste fluvial Drina/ Lotët e Rozafës mbi Drin ), e cila doli në tre gjuhë: anglisht, rumanisht dhe shqip. Në kuadrin e 118 faqeve të kësaj vepre me vlera të mirëfillta, jepen parathënia e eseistit Mariuis Chelaru (Një poemë e frymëzuar për pavdekësinë e Rozafës), recensioni i Gjekë Marinajt (Koncepti simbolik dhe reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit në legjendën Rozafat), lënda e librit dhe biobibliografia e autorit. Rozi Theohari ka prejardhje dardhare dhe dardharët e Bukureshtit shquheshin për atdhedashuri qysh në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ata ishin ishin dashamirë të librit, kishin shoqatën e tyre, botonin libra e broshura shqipe, ishin prezentë në faqet e Shqipërisë së Re të Ilo Mitkë Qafëzezit, bashkëvepronin me Asdrenin, Lasgushin, Kutelin dhe figura tjera të ndritura të kulturës shqiptare.
Autorja librin e saj ia kushton nipit të saj të mitur Jan, gjysmë shqiptar, që mendet me qumështin e gjirit të një nëne shqiptare, me dëshirë, shpresë e urim që kur të rritet, ta mësojë e ta dojë gjuhën shqipen.
E pajisur me ballina të bukura dhe me një medalion të profesor Peter Priftit, kjo vepër del nën redakturën dhe përkujdesjen tonë (B. Y.), duke patur për ko/redaktorë Maureen Lynch Edison, Julia Gjika, Joe Boyd, Niko Dako, autor i ilustrimeve, Pandi Mele, ndërsa redaktor teknik: Rëzvan Balasha. Rozi Theohari vjershat dhe prozat e veta i botoi qysh në vitet 1960 në gazeta e revista të ndryshme si “Drita”, “Hosteni”, “Shqiptarja e re”, “Fatosi” etj. Ka lëvruar vjershat humoristike e tregimin humoristik, si për të rriturit, ashtu dhe për fëmijet. Për lexuesin e rritur ka botuar disa libra, në vitin 1987 ka shkruar skenarin e filmit artistik “Familja ime”, ndërsa për lexuesit e vegjël ka botuar dy përmbledhje me tregime.
Rozi emigroi ne Amerikë në vitin 1994 me familjen e saj. Pervec dy fakulteteve të kryera në Universitetin e Tiranës (atij Ekonomik dhe të Historisë e të Filologjisë), në vitin 2000 u diplomua nga North Shore Community College në Lynn, Mass, në degën “Artet Liberale”, është anëtare e shoqërisë së nderit “Phi Theta Kappa” dhe anëtare e Organizatës Ndërkombëtare të Poetëve. Në vitin 2002 ajo botoi në anglisht vellimin me poezi “Two Halves”, në vitin 2003 botoi në anglisht e shqip poemën “Rozafat”, në vitin 2004 romanin “Lajthitje Dimërore”, në vitin 2005 librin “Mbi thinja fryn erë”, ne vitin 2006 librin publicistik “Jehona Skënderbegiane”.
Në kuadrin e aktiviteteve intenzive letrare në SHBA, Rozi është anëtare e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe bashkëpunëtore e revistën “Pena” të kesaj shoqate, të gazetës “Illyria”, si dhe të shtypit lokal, duke qenë prezente edhe në disa antologjit amerikane. Për vitin 2005 Rozi Theohari është nderuar me çmimin “Pena e Artë” nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, për kontribut të vecantë ne gjininë e publicistikës. Gjithashtu Rozi është një nga fitueset e çmimit ndërkombëtar të nderit, “Naji Naaman Literary Prize 2006”. Krijimtarinë e Rozit e vlerëson lart edhe poeti dhe eseisti i shquar shqiptar me banim në Zvicër, Shefqet Dibrani. Ne gratë shqiptare jemi shpirtëra të fortë, thekson autorja me një rast, duke e pajisur lëndën e librit me vlera artistike si: Krahun e djathtë ma lini jashtë/ Jam akoma gjallë// Unë quhem Rozafat/ E di fëmija im/ Flijimi yt më solli pranë teje/ Siç na ndjell historia e viseve tona të lasht./ Ne shqiptarë,/ Herë gjysmë të vdekur kemi qenë/ Herë gjysmë të gjallë, si ti Rozafa,/ Megjithatë edhe gjysma jonë e vdekur ka vrapuar/ E vazhdon në shekuj të vrapojë. Pse? Ngase ne vijmë nga një luftë/ Ose drejt një tjetre shkojmë”.(Baki Ymeri, bukureshti@yahoo.com)
Mendime rumune mbi vlerat shqiptare
Një poemë e frymëzuar për pavdekësinë e Rozafës
Marius Chelaru
Kur Rozi Theohari erdhi në Amerikë, më 1994, kishte botuar në Shqipëri shkrimet e saj për vite të tëra ne shtypin periodik, po ashtu, kishte botuar dhe 6 libra. Ajo nuk e ka harruar prejardhjen, as faktin se atdheu i saj ka një thesar folklorik të një bukurie të veçantë. Njëra nga faqet më të bukura të këtij thesari ka të bëjë me Rozafën (Kështjella e Rozafës), e cila njihet përmes një numri të konsiderueshëm variantesh. Rozi Theohari, përveç në gjuhën shqipe, ka arritur ta shkruajë vetë legjendën edhe në gjuhën angleze, duke botuar versionin anglisht-shqip në vitin 2003 me titull „Rozafat”.
Më 1974, në kuadrin e koleksionit „Biblioteka për të gjithë” u botua në Editurën Minerva të Bukureshtit, vëllimi Cetatea Rozafat. Folclor albanez / Kështjella e Rozafës. Folklor shqiptar (balada, këngë dashurie, vargje satirike, fjalë të urta), antologji e hartuar nga Foqion Miçaço, me një parathënie të Viktor Eftimiut, të cilën e kishte shkruar pak kohë para vdekjes, më 27 nëntor 1972. Ishte një rast i mirë për lexuesit rumunë të njiheshin me folklorin shqiptar. Rozi Theohari, tani, përmes përkthimit të frymëzuar të Baki Ymerit, na ofron një çelës tjetër për këtë qilar me thesarë. Për shkruarjen e legjendës së Rozafës ajo ka zgjedhur një subjekt aspak të lehtë, ngaqë një rrugëtim shpirtëror në të shkuarën tënde, në folklorin e kombit tënd, gërsheton kujdesin, përgjegjësinë, dhe një zemër të mugulluar nga hijeshia shpirtërore e kombit, duke i shtuar kësaj edhe dhuntinë.
Në konferencën Albania, ieri ºi azi / Shqipëria dje dhe sot, më 5 dhjetor l934, Nikolla Jorga (Nicolae Iorga), thoshte se shqiptarët dhe rumunët janë kushërinj gjaku, ndërsa Dimitrie Bolintineanu (në librin Cãlãtorii la românii din Macedonia / Udhëtime te rumunët e Maqedonisë), shkruante para 150 vjetësh, se zakonet e shqiptarëve janë njësoj si ato të rumunëve të Maqedonisë, të cilat...shëmbëllejnë me ato të rumunëve të Principatave. Në plan evropian, balada si ajo e Manastirit të Arxheshit (Balada e Mjeshtrit Manole) dhe Kështjella e Rozafës, mund të kundrohen edhe si argumente të komunikimit ndërmjet popujve të Ballkanit në lashtësi, tani të lëna pas dore.
Ekzistojnë se paku dy linja diskutimi: origjina autoktone e baladës dhe ajo e një qarkullimi të motivit kryesor, e motivit të sakrificës, në versione të ndryshme mbi nje fushë më të gjerë. Miti ka një shpërndarje të gjerë, sakrifica për qëndrueshmërinë e ndërtimeve, ka qenë praktikuar në lashtësi, në Skandinavi dhe te fenikasit, te letonët dhe estonët, te rusët dhe ukrainasit..., në Gjermani, Francë, Angli, Spanjë, deri në Oqeani, Polinezi, pastaj në Azi (me jehona të veçanta në Kinë, Japoni etj.). Kështu shkruante Mircea Eliade, në De la Zalmoxis Ia Genghis-Han/ Nga Zamolxis deri te Genghis-Hani. Te rumunët, numri i krijimeve letrare të frymëzuara nga miti i flijimit të viktimës së murimit është domethënës: mbi 150 poezi, rreth 25 pjesë teatrale, një numër i konsiderueshëm tregimesh, romanesh, duke pasur për autorë Vasile Alecsandrin, Nicolae Iorgën, Octavian Gogën, Tudor Arghezin, Victor Eftimiun, Lucian Blagën, Viktor Papilian, Dan Bottën etj. Motivin e murimit të viktimës e hasim në tekste me përmbajtje mitike, legjendare, ndoshta me sugjestionet e disa „ngjarjeve primordiale”, në hapësirën karpato-ballkanike; e rihasim në balada, krijime me substancë të çmuar epike, të shpërndara sidomos në zonat veri-jugore të Danubit. Balada ekziston në shumë variante ballkanike: maqedonase, bullgare, serbo-kroate, neogreke, hungareze etj. Ekzistojnë dallime e ngjashmëri të rëndësishme
në nivel të rrëfimit e të simbolikës ndërmjet baladave të vendeve të ndryshme (sidomos ndërmjet baladës Mjeshtri Manole te rumunët dhe Kështjella e Rozafës te shqiptarët. Nuk kam ndërmend të debatoj, por vetëm të përkujtoj e të rinënvizoj idenë e një hapësire ndikimesh dhe interferencash të ndërsjella në këtë pjesë të Evropës sonë.
Duke e zgjedhur për riinterpretim baladën Kështjella e Rozafës, pa e tjetërsuar thelbin, Rozi Theohari rivizaton edhe kuadrin hapësinor. Autores i është dashur të zgjedhë, nga një sërë shenjash, vetëm disa, duke u dhënë ngjyrën dhe potencialin e tyre simbolizues. Ka gjasë që autorja, duke ndërtuar një petk të ri fjalësh të baladës, të ketë si pikënisje edhe faktin se nga një simbol i thjeshtë, madje dytësor, si rëndësi që i përket njëfarë konteksti kulturor (e theksuar aq sa duhet), do të çojë në deshifrimin e bërthamës së po atij konteksti dhe, përmes lidhjeve që i tërheq, do të na shpjerë në kuptimin e rëndësisë kulturore. Ja, pra, se si arrihet edhe në virtytin e komunikimit të tyre nëntokësor, nëpërmjet recetave simbolike!
Motivi i murosjes (me gurë transkulturorë, e përdorur në mitologji përmes raportimit në shenjtëri): viktima për krijim, kuptimi që konturohet shkallë-shkallë, për mjeshtrin krijues është zbulimi i nevojës së flijimit, në plan universal, dhe transmetimi i padeshifruar i një misteri (duke filluar që nga hyjnorja drejt njerëzores), ngjashmëri kjo e një barre simbolike me mitin e viktimës për krijim, e vendosur në një plan interpretativisht të lartë. Kjo ndikon që valenca e tij kulturore të bëhet më e qëndrueshme. Për Gilbert Durandin (në Structurile antropologice ale imaginarului / Strukturat antropologjike të imagjinares), mund të jetë një „simbol diairetik”, sa të përshkrimit të intimiteteve/ të religjiozitetit apo përlindjes, po aq edhe si „univers me kahje të kundërt”/ „mbulesë mbrojtëse”, ndarje nga jashtësia dhe armiqësi e vetëkonservuar (në rastin e Kështjellës).
Ivan Evseevi përkujton në Dicþionar de simboluri ºi arhetipuri culturale/ Fjalor simbolesh dhe arketipesh kulturore, karakteristikat e „motivit të murimit” në kultura të ndryshme, si simbol mbrojtës, jongjitës, i ngjitjes së komunitetit që e „rrethon”. Mund të themi se edhe te Rozi Theohari nuk është e rastësishme këmbëngulja mbi lartësimin e kështjellës së hatashme: „Kalaja qëndron madhështore mbi kodër/ Duke kqyrur mallshëm mbi liqen e Shkodër / Muret çohen lart, me kokën drejt qiellit”.
Mircea Eliade numëronte në Tratat de istorie a religiilor / Traktati i historisë së religjioneve, kushtet që duhet të ketë një vend për t’u bërë i shenjtë: të jetë pranë një uji, të ketë si orientim një pemë/ një pyll, të jetë i shënuar përmes një guri, përgjithësisht i lartë, të jetë pranë një suke etj. Kështu, shenjat domethënëse të toposit për ndërtimin e shenjtë te Rozafati nuk duken të rastësishme. Ndërsa simboli i atij muri, si pikë orientimi për shenjtëri, si hierofani, pasurohet me valenca kulturore: Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,/ Shkodër—liqen mbuluar në shkumë/.../
Kështjella fatale, aty lart mbi kodër…/Ndonëse tre vëllezër, me djersë e mundim,/ Për tridhjetetetë hëna e dymbëdhjetë ditë/ Vazhduan ndërtimin siç bënë premtim:/ “Kështjellën ma t’fortë e ma t’sosun me e goditë”.
Rozi Theohari e nis librin përmes evidentimit të një simboli tjetër – guri (Guri—mjeshtëri në stërgjyshëri/ Guri—fisnikëri/ Guri—metaforë dhe legjendë/ Guri—këngë e lot/ Guri—besa e burrave në trimëri/ Guri—art e zotësi). Guri zë një vend të veçantë në kultura të ndryshme. Ka qenë e dukshme lidhja simbolike ndërmjet shpirtit dhe gurit. Dhe kjo lidhje mbi brigjet e simbolikës është dhuruar me një ngjyrë personale nga ana e kësaj poeteshe shqiptare: Gurët lëviznin, shkoqeshin si me magji/ Merrnin tatëpjetën—ortek—rrokullimthi,/ Rrokopujë, zhurmshëm e dhunshëm,/ Vallëzim i gurtë grykave e honeve me lemeri/ Mbuluar nga re të bardha pluhuri,/ Sitosje gëlqeresh në ajër e gjelbërsi, apo : Guri këndon në duart e tyre/ Duke i dhënë formë e harmoni,/ Lëvizje e gjallëri, etj. Një gur (i shenjtë), për vrojtuesin e rëndomtë mbetet si një gur i thjeshtë. Në dukje, (nga pikëpamja profane), asgjë nuk e veçon nga të tjerët. Por, siç shkruante Mircea Eliade në Sacrul ºi profanul / E shenjta dhe profanja : për ata, të cilëvet një gur u fanitet si i shenjtë, realiteti i tij i përnjëhershëm shndërrohet, përkundrazi, në një realitet mbinatyror. Ndërsa Rozi Theohari e kupton dhe e përdor këtë „kalim” nga e shenjta në drejtim të profanes, sidomos në këtë rast.
Toponimia (Buna, Shkodra etj.), „përralla” e ashtuquajtur (atmosferë e krijuar për secilën sekuencë narrative), mënyra me të cilën vë në dukje se si muret e kështjellave, që shembeshin përherë, fshehin tejmatanë pamjeve, një enigmë të pazgjidhur, nga zgjidhja e së cilës varet rezultati. Pra... asgjë nuk është e rastësishme. Mircea Eliade shkruante për „konsakrimin e hapesirës”, në kontekst kulturor të gjerë (qytetërime protoindiane, egjejane), se vendi i shenjtë nuk është asnjëherë i zgjedhur nga njeriu, por vetëm i zbuluar. Hapësira e cila përmban hierofaninë i shfaqet në njëfarë mënyre, një njeriu të zgjedhur. Te Rozi Theohari revelacioni (zbulesa) ia „sjell” (Një plak flokë- e- mjekërbardhë,/ Veshur kaftan të zi—arnuar, dalëboje/ Rrobë e rëndë, e gjatë deri te sandalet./ Kësula e vjetër vënë keq mbi ballë/ Mbron nga era flokët e gjatë e të rrallë./ I lodhur, i djersitur, pasi ecën edhe pak,/ Mbështetet mbi një shkop të thantë i urti plak).
Të dyja këto etapa të ndërtimit, të ndodhura nën shenjën e shenjtërisë, janë të rivizatuara në mënyrë të mprehtë: së pari, disfata si një përjetësim i shembjes (e nënvizuar thuajse nga elementet e natyrës, nga një univers i tërë): Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,/ Shkodër—liqen mbuluar në shkumë/ E bardhë mjegullimë—kurrë e paparë/ Nga të moçmit pleqnarë./ Si gjuhë e zbërdhylët një mijë kuçedrash,/ Fije, fjolla e bishta mjegullash/ Rendin, zvarrisen pambarimisht,/ Ngërthyer mes drurësh, shtëpish,/ Mes flokësh e gjymtyrë gjallesash/ Mbuluar fshehtas në pangjyrësi e shurdhësi, dhe, etapa e fitores, me viktimën si kusht rezultati, rezultat tek i cili ndërthuret vdekja dhe vuajtjet shpirtërore të mjeshtrit të ri, siç ishte fanitur nga „mesagjerët”: Djema, dëgjoni të moçmit, jetëra-jetuar,/ Punët e mëdha fisnike,/ Nuk është lehtë për t’i mbaruar/ Një idhull të shtrenjtë pa sakrifikuar.
Narracioni është i ndërtuar me kujdes: paralajmërimet, mashtrimi që bënë dy vëllezërit e mëdhenj, rruga e përshkuar nga Rozafa, finalja – murosja, vlërësimi i flijimit (si dhe qumështi nga gjiri i gruas së re që e mishëron murin, duke e përkryer thuajse viktimën/sakrificën/flijimin), jo vetëm nga njerëzit, por pothuajse nga i tërë universi, domethënien profetike/ historike/ patriotike të martirit: Qumështi vazhdoftë pikoftë,/ Murin e forcoftë,/ Në këmbë kjo kështjellë qëndroftë!.../ Shumë lot do të derdhen akoma/ Në tokën arbërore,/ Derisa lumi Buna të/ Fryhet nga lotët e nënave…/ Le të jehojë kjo kodër dashurinë e saj./.../ Gurët e kështjellës vazhdojnë akoma/ Të rëndojnë mbi gruan martire.
Është interesante edhe mënyra se si përshkruhet Rozafa, por edhe sjellja e saj. Rozi Theohari ka zgjedhur për gjuhë specifike poezinë kulte, me pasazhe nuancash popullore – pa kërkuar, veçse në mënyrë tangjenciale, në stereotipet e rimës, sistem vjershërimi tipik apo i një kategorie stilistike të përdorur shpesh në vargun popullor (dihet, për shembull, se në narracionet popullore janë të njohura elemente shprehëse me funksion të veçantë, funksion i cili i jep ngjyrën, i jep tiparin, formulën e brendshme, motivimin etj.).
Poetesha shqiptare ka dhuntinë e poezisë, e cila demonstrohet edhe përmes mënyrës me të cilën ua dhuron lexuesve këtë legjendë, kaq të bukur dhe kaq të ngarkuar me domethënie. Fjalori i pasur, larmia dhe plasticiteti i figurave të stilit, luhatja në prehrin e lirikës popullore (sidomos të baladës, nga ky pikëshikim – ndërmjet deskriptives dhe lirikës), të gjitha këto ndikojnë që petku plot ngjyrë, i thurur me fije të dramatizmit, me shpirt dhe emocione, me të cilat Rozi Theohari e rivesh legjendën, sipas mendimit tonë, ta bëjë atë një nga legjendat më të bukura për të bërë për vete zemrat e lexuesve kudo që janë.
Vlen për ta përmendur në këtë kontekst edhe mundin e Baki Ymerit, i cili në tezën e tij të doktoratës nënvizon afërsinë ndërmjet popullit shqiptar dhe popullit rumun edhe në fushën e folklorit, mund i cili e mbështet fuqimisht ndërmarrjen e Rozi Theoharit për t’u dhënë lexuesve të gjuhës shqipe, rumune dhe angleze këtë përrallë të bukur, mugulluar nga shpirti i një populli, të dhuruar nga Zoti. (Përktheu: B. Y.)
Koncepti simbolik dhe reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit në legjendën Rozafat
Gjekë Marinaj
Nuk është aspak e lehtë t’i përcaktojmë të gjithë faktorët që kanë ndikuar në vendimin e Rozi Theoharit për të zgjedhur Rozafën si heroinën kryesore të librit të saj më të fundit. Titulli i librit, i cili është plotësisht në harmoni me subjektin e veprës, është Rozafat. Konfidenca në probabilitetin e suksesit, përvoja dhe potenciali profesional i Theoharit të bindin se ajo ka qenë e ndërgjegjëshme për vështirësitë me të cilat do të ndeshej gjatë orvajtjes së saj për të lëshuar një dritë të re konceptuale dhe etike mbi personalitetin e Rozafës, në raport me shoqërinë në të cilën ajo jetonte. Për ta kuptuar me mirë mesazhin filozofik të autores, le t’u referohemi dy vargjeve të mëposhtme, ku kemi të bëjmë me një ton protestues poetik: Një vdekje pa varr — i kuajve iso-trok / Një vdekje pa varr” — i kuajve refren-trok.
“Kredinë” apo “fajin” kryesor për këto “fickla” të autores, në emër të saj edhe të Rozafës, njëkohësisht, mund t’ua lemë refleksioneve të dyta — frymëzimit instiktiv që e vë krijuesin në lëvizje si rezultat i ngacmimit të brendshëm nga kontakti me diçka të jorendomtë. Pasi lexon sakrificën e jashtëzakonshme të Rozafës, edhe Rozi vendos të sakrifikojë diçka nga vetja: shtresën e perceptimit te të tjerëve ndaj iniciativës së saj për të risuar njërën prej legjendave më të njohura dhe më të popullarizuara të arsenalit tonë legjendar. Ajo që në dukje të parë mund të identifikohet si dorëzim pa kushte i autores tek heroizmi i pashoq i Rozafës, e shohim të shëndrrohet pa ndonjë vrazhdësi të dukëshme tranzicionale në një kontroll të plotë të ideve të saj për modifikimin e legjendës.
Libri zgjon interes sidomos për konceptin simbolik si dhe për reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit që mbart në vetvete heroina kryesore pas së cilës është emëruar edhe vet legjenda. Natyrisht, që në vorbullën e re të rikrijimit janë mbështjellë huazime signifikante nga versioni i trashëguar nga gojëdhënat e lashta popullore. Kjo është realizuar duke ju përshtatur me përgjegjësi profesionale esencës së legjendës. Duke e bërë këtë, Theohari e distancon veten nga dinamika e perceptimit të të tjerëve ndaj saj si dublikuese, në njërën anë, por edhe ndaj perceptimeve tradicionale të të tjerëve ndaj legjendës së Rozafës, në anën tjetër. Një veprim i tillë është i mençur, sepse sado i arrirë të mbetej vështrimi i legjendës parë vetëm nga pozicioni mitologjik, ai do e linte lexuesin për të dëshiruar.
Ndoshta pikërisht për këtë arsye, Theohari është përqëndruar sidomos në aspektin psikologjik dhe social të legjendës. Aty vihen re edhe disa shtresa të tjera të reja si pjesë të progresit analitik të legjendës. Eshtë fjala për këndvështrimin femëror, injektimi i të cilit evidentualisht është përgjithësisht produkt i spontanitetit të Theoharit. Në arsenalin poetik të Theoharit në këtë libër, brishtësisë dhe sensitivitetit femëror i bashkangjitet jo vetëm thellësia e mendimit, por edhe shpirti imagjinativo-poetik, prej te cilit kanë dalë edhe dy vargjet që vijojnë: Llokoçitja e ujit tash jep formë njeriu...Ajo ngriu...
Në zanafillën e përpjekjeve për të rigjeneruar potencialin femëror të Rozafës, autorja transplanton tek ajo diçka nga personaliteti i saj autorial. Dëshira për t’i qendruar besnike subjektit të shprehjes dhe të intonacioneve të ngrohta trashëguar nga gojëdhënat popullore ka rezultuar në një përpjesëtueshmëri të drejtë përkundrejt energjisë së brendëshme autoriale të Theoharit. Pikërisht në këtë pikë mund t’i gjejmë rrënjët e distributimit normal të emocioneve të saj, të cilat e kanë mbështjellë legjendën me rregullësinë që mbështjellin vijat e latitutes dhe altitutes globin tokësor — vija të holla përcaktuese, por gjithësesi imagjinuese. Le të përqëndrohemi një moment në rreshtat e parë dhe të dytë që pasojnë. Ato jepen si produkt popullor në krahasim me vargun e fundit që ngjitet ëmbëlsisht pas tyre si një etiketë stolisëse që përfaqëson ekslusivisht autoren: Fal me shëndet ju o kodra e fusha / Drurët e ullirit, lule, pemë e ti o rruginë e djerrë/Ku këmbët e mia po shkelin për të fundit herë.
Theohari në punën e saj demonstron njohuri të plota për mekanizmin letrar që e shtyn parpara imazhin e tragjedisë së Rozafes. Ajo ketë njohje e ve në shërbimin tonë si lexues dhe në shërbim të saj si autore. Puna e saj në librin Rozafat të bind se, duke shartuar idetë e saj në disa nga degët e pafrutëshme të legjendes, ajo vetëm i përtërin nocionet dhe elaboracionet bazë të Rozafës: Kurthi, tek erdhi me këmbët e veta! / Përpëlitet në ethe nuse-shkreta, / Gojë e buzë tharë tërë maraz, / Hovi i shpirtit ngritur në tallaz.
Natyrisht, suksesi i një pune të tillë do të ishte një barrë tepër e rëndë për shpatullat e saj. Ndaj për këtë ajo kerkon ndihmë te psikologjia shqiptare e asaj kohe, kur është fjala për të vënë në zbatim ligjet e drejtpërdrejta të zberthimit shpirtëror dhe ndergjegjesimit me të cilin Rozafa e kryen aktin e murosjes. Në një univers të tille human ndergjegjesimi i Rozafës paraqitet si akt në akord me kodet etike dhe me interpretimin e njëanshëm qytetar të asaj kohe, që në një mënyrë apo në një tjetër, i gjithë njerëzimi kishte një fare konjukture të vetëdijshme për të. Jo. Rozi Theohari nuk del aq hapur sa të shtrojë direkt pyetjet se: përse duhej murosur patjetër një grua; kur secili nga të tre vëllezerit i plotësonte kriteret e sugjeruara nga plaku, si kusht i domosdoshëm për qëndrimin lart të mureve të kalasë?
Ajo nuk sfidon hapur as ligjet e të (pa)drejtës së një gruaje për të kundërshtuar murosjen e saj përsëgjalli. Në kontrast, mënyra që Theohari ka përdorur për të shpjeguar kontrollin absolut të meshkujve ndaj femrave në kulturën shqiptare, i përket më tepër modelit të metabolës në mitologji, se sa natyrës historike që gjejmë tek epika jonë legjendare. Transformimi poetik që gjejmë në trajtimin e problemeve me të mprehta shoqërore në lidhje me figurën e Rozafës, si bërthama kryesore e legjendës, reflekton një dritë te re mbi simbolizmin, imazhet, karakteret, ose edhe mbi mënyrën e të shkruarit që nuk janë domosdoshmerisht të ngjitur vetem te një kulture apo brez njerëzish. Nga lexuesi i sotëm duhet kuptuar se legjenda ështe rishkruar në mbështetje dhe jo kundra shoqërisë që e lexon atë.
Sigurisht që kjo nuk do të thotë se depertueshmëria nëpër degëzimet origjinale të interpretimit te autores qendron e pavarur nga reminishencat e rënditjes kronologjike, logjike, qoftë edhe gjoegrafike kundrejt ngjarjeve që zenë vend në versionin e legjendës së Rozafës tradicionale. Ne dimë se shumë shkrimtarë e kanë kërkuar me dedikim profesional konjukturën e marrëdhënieve të legjendave dhe mitologjisë me shoqërinë qe i ka sjellë deri në kohët moderne ato. As Theohari nuk tenton që të ndahet nga kjo lloj metode kërkimore. Ajo as që tenton të mohojë se Rozafa është pjese e pandarë e një periudhe te caktuar kohore, e një shoqërie të caktuar, dhe se ajo nga vet natyra e sakrificës që bën është dhe mbetet produkt legjendar tipik i njeriut shqiptar: Rozafat lind e përendon si dielli. / Ndërsa gurët vajtojnë, ofshajnë / E nuk rreshtin së derdhuri lotë / Gjoksi i lakuriqtë, i gurte, i bardhë / Pikëlza qumështi pikon / Varur si stalaktite gjithmonë .
Veçori të tilla e bëjnë botën krijuese të Theoharit unike. Moshezitimi për të reflektuar bindjet dhe orientimin shoqëror të saj në raport me çështje të tilla etike dhe historike, tregon sinqeritet në marrëdhëniet që ajo dëshiron të mbajë me lexuesin shqiptar. Pavarësisht se heroizmi i Rozafës është trajtuar edhe nga autore të tjerë, veçanërisht nga Kadareja, Theohari është femra e parë, me aq sa di unë, që ka marrë guximin ta zhvendosë Rozafën nga podiumi i lashtësisë për ta vendosur atë në skenën bashkëkohore të gjykimit, ku Rozafa vetë bëhet gjykuese e heroizmit të vet, duke ua përcaktuar saktë diagnozën disa meshkujve që edhe sot vuajnë nga sëmundja e shovinizmit, në marrëdhëniet me femrat.
Nëse nëpërmes vargjeve të librit Rozafat, Rozafa ecën me kahje të kundërta ndaj ndjenjës së vertete të saj, për të mos ua prishur burrave të shtëpisë, Rozi vendos të luaje rolin e interpretueses e pse jo edhe të avokates së saj në gjyqin shoqëror kundër të gjithë atyre që akoma manifestojnë me flamuj superioritetin ndaj femrës shqiptare e botërore, nga që libri jep edhe versionin në aglisht të legjendës. Përqendrimi në elementin human të krijimit artistik është një plus në këtë libër. Aty shtjellohen në mënyrë ambivalente marrëdhëniet e humaneve me botën natyrale dhe pasojat e këtyre marrëdhenieve në kulturën tonë.
Theohari, e cila e njeh mirë kulturën e lashtë të vendit të saj, jep një kombinim të faktorëve imagjinative dhe studimorë pa i ngatërruar paralelet konceptuale të njëra-tjetres. Nëpërmes legjendës së Rozafës kuptojmë se legjenda shqiptare na ka lënë jo vetem një trashëgimi të fuqishme dhe magjepsëse, por na fut në brendësinë e mënyrës se si njeriu i lashtë shqiptar provonte ta kuptonte vetveten dhe botën në të cilën ai jetonte. Në vazhdim të asaj që thashë me lart, autorja, duke e veshur Rozafën me një petk të ri të instikteve humane, ajo nuk e ngushton vizionin vetem te vetja, por e zgjeron atë duke nxjerrë në hapësirë ngjyrat, shijet, ndjesitë dhe sentimentin e femrës moderne shqiptare. Ne jemi mësuar me Rozafën “burrërore” e cila e bën jeten fli pa shprehur fare shqetësime për fundin e jetës se saj.
Me atë Rozafë që i vetmi shqetësim i zëshëm është fëmija i saj (ku ajo kërkon që fëmija të ketë mundësinë e të ushqyerit me qumështin e gjirit të saj) dhe qendrimi lart i mureve të Kalasë. Vërtet, Rozi Theohari, nuk e jep hapur përgjigjen, që dikush nga lexuesit mund ta kërkonte, në se Rozafa e pranon murimin sepse ajo i konsideron muret e kalasë më të rëndësishsme se jetën e vet, se jetën e fëmijës së saj pa nënë dhe jetën e të shoqit pa grua apo, sepse çdo kundërshtim do të ishte i kotë kur i shoqi dhe kunetërit e saj, i kishin bërë llogarite në emër të saj. Kur them nuk e jep hapur, ndoshta duhet kuptuar se ajo e lë të hapur atë subjekt, me qëllim që lexuesi ta kuptojë pozicionin e saj si autore dhe po kështu të kujtojë se edhe shkrimtarët dhe poetët kanë të drejta të rezërvuara kur është fjala e të pagëzuarit të mendimeve të tyre në fakte. Megjithatë, ajo mundohet ta vendosë veten sa më në qendër, midis të shpikurës dhe faktit.
Theohari përgjigjet me aq sa mendon se është e arsyeshme. Natyrisht duhet konsideruar se këtu ajo ballafaqohet edhe me një vështirësi tjetër. Dihet se legjenda dhe mitologjia shqiptare nga vet natyra e tyre janë të ndërlikuara. Por ato kanë mbijetuar në sajë të bukurisë aktive që mbartin ne vetevete. Në këtë aspekt, logjikisht, libri mban karakter letrar e jo shkencor. Ndaj duhet cilësuar se në këtë libër Theohari bëhet vërtet vetëm një përcuese e kësaj energjie legjendare. Ky përçim, për fat të mirë, bëhet me një fuqi krejtësisht të re ndriçuese.
Së fundi, le te lexojme vargjet e mëposhtme, të shkruara me qëllim e vetedije për të mbështetur idene kryesore të këtij shkrimi. Këtu autorja na paraqitet e këtillë; emocionalisht e tejdukëshme dhe direkte, si në evaluimin e mendimeve te saj ashtu edhe në substancën e shprehjes së tyre: Ajo bërtet: Ju lutem, Pritni! / Por ata s’presin…rrëmbejnë trupin e saj / Dhe e shtrijnë poshtë, mbi rrasa guri të zeza / Duke punuar shpejt, / Më shpejt se koha, / Ndërsa ajo nxjerr një klithmë vajtuese / Që shpon qiejt, / Duke u mbrojtur sa mund me duar / Kundrejt burrave zemërgur...
Këto vargje do të mjaftonin për konkluzionin e kësaj eseje letrare. Sidoqoftë, desha të përsërisja edhe një herë që, në njërën anë, Rozi Theohari, me veprën e saj më të fundit, sjell pranë nesh një epokë të çuditëshme, e cila është krejtësisht e huaj për ne. Por në anën tjetër, ajo rishkruan një legjendë shumë të njohur, pyetjet rreth së cilës akoma nuk kanë gjetur përgjigje të plotë as në librin e Rozit as në librat e shkrimtarëve të tjerë. Prej tyre do të veçoja këto: Çfarë i bën njerëzit të shkojnë drejt situatave ekstreme sa të murosin një pjesëtar të familjes? Përse ne shqiptarët e duam lirinë dhe mundësinë për ta mbrojtur atë me kaq forcë dhe pasion? Ku, ekzaktësisht, gjendet vija që ndan dëshirën me detyrimin njerëzor për të kryer vetmohime të natyrës së Rozafës? Dhe, më tej, ishte fundi i jetës së Rozafës vetëmurim apo murim? Por arsyeja që Rozi Theohari jep vetëm mendimet e saj dhe jo fakte rreth këtyre pyetjeve është e thjeshtë: Ajo është Rozi dhe jo Rozafa.
FATI I ROZAFËS NË NJË KRIJIM POETIK
Rozi Theohari “LOTËT E ROZAFËS MBI DRIN”, poemë, (rumanisht-anglisht-shqip),
botoi “ARARAT” Bukuresht 2007. Faqe 120. ISBN: 9780-973-7727-41-1
Shkruan: Shefqet DIBRANI
Libri “Lotët e Rozafës mbi Drin” i autores shqiptare Rozi Theohari, që pa dritën e botimit edhe në Bukuresht të Rumanisë, është e njëjta poemë e cila në vitin 2003 është botuar në Tiranë nga Shtëpia Botuese “VATRA”. Legjenda Shqiptare e Rozafatit tashmë sikur vjen në një prizëm të ri dhe sikur mëton të ndjek rrugën e legjendës e cila për shekuj ka bërë bujë në hapësirën shqiptare dhe atë ballkanike. Poema është përkthyer në gjuhën rumune nga Baki Ymeri. Parathëniet i kanë shkruar: Në gjuhën rumune Marius Chelaru, ndërsa për versionin anglisht dhe shqip Gjekë Marinaj.
HYRJE:
Poema e Rozi Theoharit kushtuar legjendës së murosjes në Kështjellën e Rozafës në Shkodër është vepër artistike që sublimon njohjen e saj mbi legjendën e sakrifikimit, përkatësisht legjendën e murimit të gruas.
Trajtimi i një legjende në vepër artistike do të thotë: Njohje e mitologjisë mbi legjendat, e epikes dhe eposeve të kreshnikëve, si dhe të traditës ballkanike të këtyre miteve epike, posaçërisht të legjendës së murimit, e cila pothuajse ekziston në të gjitha vendet e rajonit. Pavarësisht nga ndryshimi i ndonjë elementi specifik, te të gjitha rastet esenca e lëndës mbetet e njëjtë.
Gjithsesi poema “Lotët e Rozafës mbi Drin” e Rozi Theoharit shtjellon njërën nga legjendat popullore, më të shqetësuarën dhe më tragjiken që njeh mitologjia, historia dhe mendësia shqiptare. Në këtë legjendë bëhet fjalë për flijimin e njeriut të gjallë në themelet e kështjellës, dhe ky njeri i gjallë i takonte femrës. Gjinia femërore ka qenë vazhdimisht e pushtuar dhe e therorizuar nga gjinia mashkullore, e cila historikisht i ka dhënë të drejtën vetes të flijojë jetën e tjetrit për t’i realizuar synimet e veta qoftë për të ndërtuar godinat e “tmerrit” që do t’u bëjnë ballë kohërave të zeza dhe netëve të errëta, duke sjellë kujtimin e freskët dhe të gjallë deri në ditët tona, kryesisht përmes këngëve, baladave a krijimeve të ndryshme letrare.
Guri – mjeshtëri në stërgjyshëri;
Guri – fisnikëri;
Guri – metaforë dhe legjendë;
Guri – këngë e lot;
Guri – besa e burrave në trimëri;
Guri – art e zotësi;
(Kënga 1; f. 83)
Edhe në këto ditë të modernitetit historik, përmes një poeme të kësaj natyre, legjenda vjen e brishtë, trishtuese sa t’i ngath ndjenjat e shpirtit dhe të mendimit pozitiv. Legjenda e murimit të gruas lidhet me stadin më primitiv të shoqërisë njerëzore, por si duket bota pak ka ndryshuar. Mbetet po ajo ndarje klasash, ndarje gjinish, kurse diskriminimi racial e religjioz vetëm sa është veshur me atë velin e humanizmit dhe të tolerancës së rrejshme.
SHTJELLIMI:
Motivi i murosjes së njeriut, e ky njeri është femër, (zakonisht nuse e re), pothuajse është më i përhapuri kudo në botë me theks të veçantë te vendet e Ballkanit. Sipas mitologjisë besohej se gjaku i njeriut i jepte forcë, ndihmonte të qëndronin muret e kështjellave, kalave, kishave dhe urave të ndryshme, për të cilat sot ka me dhjetëra krijime popullore, por ndër krijimet më interesante në të gjitha vendet e Ballkanit mbetet Legjenda e murosjes në Kështjellën e Rozafës në Shkodër.
Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,
Shkodër – liqen mbuluar në shkumë
E bardhë mjegullim – kurrë e paparë
Nga të moçmit pleqnarë
(Kënga 1; f. 83)
Për popullin shqiptar janë të njohura edhe një varg legjendash të ngjashme ku vazhdimisht është flijuar njeriu për të qëndruar monumentet e tilla. Ta zëmë në Kosovë është e njohur legjenda për “Urën e Fshejtë”, mbi Lumin Drini i Bardhë, afër Gjakovës, kurse në rrethin e Elbasanit këndohen legjenda për Kështjellën e Elbasanit, të Drishtit e të Turës, në Jug të Shqipërisë këndohet për urën e Artës, të Skilës dhe Qystendilit, në rrethin e Pogradecit këndohet për murimin në themelet e Kishës, kurse në Dardhë dhe në Sinicë të Korçës përkitazi me murimin në themelet e Kështjellës dhe të Urës.
Në të gjitha variantet shqiptare të legjendës së murosjes pavarësisht për çfarë bëhet fjalë, për urë, kishë apo kështjellë, zakonisht flijohet një nuse e re, gjë që ky parim është ruajtur edhe në poemën e Rozi Theoharit.
“Krahun e djathtë ma lini jashtë
Jam akoma gjallë”
(f. 73)
Syzheu i murosjes, në kohëra të lashta ishte tepër i ashpër, në ditët tona u zëvendësua me një dash e më vonë ky “kurban” u zëvendësua me një gjel, por nuk më ka rënë të lexoj pse syzheu i murosjes nga njeriu që siç thamë më lart zakonisht ishte një femër, (bile siç e përmendëm nuse e re), u zëvendësua me një dash a gjel, e jo me një dele apo pulë për të ruajtur traditën e gjinisë. Siç duket këtu kemi të bëjmë me karakterin e dobët të mashkullit kundruall gjinisë tjetër, dhe krenarisë së tij të rrejshme duke e zëvendësuar atë me një dash a gjel të gjinisë së tij. Historia e zëvendësimit të trupi të njeriut si theror është e gjatë, mjaft interesante dhe ka evoluar nëpër kohëra të ndryshme, prandaj po iu rikthehemi elementeve të tjera që përmban poema e Rozi Theoharit, e cila si një vepër letrare do qasje tjetër, që i përket fushës së letërsisë, megjithatë ne nuk mundemi të shmangemi nga elementi historik që e bënë të rëndësishëm “Legjendën e murosjes” duke krahasuar me elementet e reja që janë futur në përdorim “ç’gjëmë mund të ngjajë, vallë, kushedi...”, f. 84.
Ashtu sikurse në të gjitha variantet e kënduara për “Legjendën e murosjes” edhe te poema e Roz Theoharit personazhet kryesore kanë mbetur të pandryshuara, siç janë tre vëllezërit, (dy besëthyerit, kurse i vogli është i besës), kunatat dhe e ëma e vëllezërve janë fytyra identike me të gjitha krijimet tjera të kësaj natyre për rreth të cilave zhvillohet ngjarja tragjike. Edhe në poemën e Rozi Thoharit pas “tridhjetetetë hëna e dymbëdhjetë ditë”, vjen një plak i urtë që sjell lajmin e mirë dhe kumtin e zi, po ashtu “nata tinëzare (murin e Kështjellës) e rrëzonte përtokë”. Edhe këtu vëllezërit janë tre, ustallarët nuk dihen sa janë, por ata “ditën ngrinin murin, të rëndë të fortë” siç thamë më parë “por nata tinëzare e rrëzonte përtokë”. Atyre nuk iu dihen emrat, as vjehrrës, as kunatave, përveç Rozafës që në krijimet tjera e ndeshim si Gjelinë.
Edhe te poema e Rozi Thehoarit, lexojmë dhe ndjejmë simpatinë për vëllain e vogël, si “shpirtpastër”, lexojmë kumtin e zi, ndjenjën pozitive të vjehrrës, amanetin e nuses, parandjenjën e saj, kundërshtimin dhe domosdo edhe pranimin e detyrueshëm për t’u flijuar me të vetmen kërkesë që t’ia ruajnë njërin sy, njërën dorë, njërin gji dhe njërën këmbë të cilat do të luajnë rolin e njëjtë sikurse në variantet e njohura të kësaj legjende.
“Gjiri im u nguroftë,
Kështjella u ndërtoftë,
Djali im u nderoftë”
(Kënga 5; f. 101)
Por, në poemë do të gjejmë elementet e kundërshtimit, mospranimit për t’u therorizuar, pastaj do të ndeshim ashpërsinë dhe vrazhdësinë e kunetërve, dhembjen e të shoqit dhe mjaftë elemente të tjera që i aktualizon si karaktere të reja, një frymim me ndjenja humane e njerëzore, për ta shndërruar sakrificën e Rozafës në diçka njerëzore, me elemente hyjnore, ndjenja që autorja, duke qenë femër, në aspektin psikologjik i ka sendërtuar më realisht.
Mallkimi:
Kurthi, tek erdhi me këmbët e veta!Përpëlitet në ethe nuse – shkreta, Gojë e buzë tharë tërë maraz,Hovi i shpirtit ngritur në tallaz
(Kënga 5; f. 99)
Kundërshtimi:
“Ju lutem, pritni”
Por ata s’presin... rrëmbejnë trupin e saj
Dhe e shtrijnë poshtë, mbi rrasa guri të zeza
Duke punuar shpejt,
Më shpejt se koha,
Ndërsa ajo nxjerr një klithmë vajtuese
Që shpon qiejt,
Duke u mbrojtur sa mund me duar
Kundrejt burrave zemërgur,
(Kënga 5; f. 100)
Dramaciteti që zhvillohet vetëm brenda vargjeve të cituara t’i ngath ndjenjat, këso momente të regjistruara kaq ndjeshëm nuk i ndeshim në krijimet tjera popullore, prandaj për shumë gjëra kjo poemë do të mbetet ndër krijimet më interesante që dikush ka thurur për “Legjendën e murosjes”.
Pavarësisht nga elementet prekëse dhe të trishtimit edhe Rozi Theohari i jep të drejtë sakrificës për t’u ndërtuar Kështjella e cila sikurse sjell kumtin e zi, tragjiken e kësaj sakrifice, mesazhi i saj historik ka sjellë të gjallë deri në ditët tona edhe ngadhënjimin si element të mbijetesës
Ne nuk po ndalemi për të shtjelluar dinakërinë e kunatave të Rozafës, as pabesinë e kunetërve të saj sepse pak a shumë janë të njohura, por shënimin tonë e ilustruam me disa vargje prekëse që karakterizojnë vlera sublime edhe në çastet më të rënda që ka sjell këtë fatkeqësi, e cila që nga ajo kohë ka mbetur e freskët dhe aktuale për t’u trajtuara nga studiues e krijues të shumtë.
SIMBIOZA:
Siç kemi theksuar edhe në fillim, kjo poemë sjell sfida morale për një shoqëri të tërë. Ndonëse poema është një krijim artistik që ka trajtuar me sukses “legjendën e murosjes së gruas”, në një kohë të errët, ajo më vete mbart vlera etike për një shoqëri moderne. Autorja ka ruajtur mjaft mirë parimin mitologjik dhe atë historik, kurse motivet artistike nxjerrin sythe dhe qasje të reja. E shkruar me një gjuhë të rrjedhshme dhe e ndërtuar me mjete artistike, të cilat sforcojnë mitin e flijimit si domosdoshmëri, për të qëndruar kështjella, e për të fituar njeriu:
Psherëtin guri i zi sipër saj, –
“Gjithë bota, e të gjithë qiejt e shekujt
Mësuan sakaq sakrificën tënde në mur.
...
Moj trëndafil i bardhë – e bukura Rozafat”
(Kënga 6; f. 103)
“Rozafa”, që na bëhet shumësi i pashquar “Rozafat” përveç që i takon Shkodrës, është njëra nga legjendat më të popullarizuara, e cila vazhdimisht cyt vullnetin e shkrimtarëve për të shkruar e për ta trajtuar këtë legjendë veçmas.
Ne mbartim në thellësi
Historinë e lashtë të planetit të Tokës.
Në bërthamën e trupit tonë pulsojnë
Tingujt e mëngjesit të parë të krijimit të botës.
(Kënga 6; f. 103)
Jam i bindur se kjo poemë do t’u shërbejë studiuesve të letërsisë popullore dhe atyre që merren me mitologjinë sepse pikëpamjet e shtruara kanë pikënisjen te legjendat e mëhershme, në mos ndryshe kanë shërbyer si tabelë rrëfimi mbi konceptin dhe shtruarjen e lëndës. Pra, ishte letërsia gojore, ajo që barti nga shekulli në shekull këtë legjendë, kurse mjetet artistike sikur e materializojnë idenë për të shkruar një poemë për Kështjellën e Rozafës në Shkodër.
O i panjohuri ushtar,
Unë quhem Rozafat
(Kënga 6; f. 104)
I theksuam këto elemente, qoftë si ide, pa bërë krahasimet për ngjashmëritë që mund të ekzistojnë, vetëm e vetëm për të shpjeguar konceptin mbi të cilin është ndërtuar poema, e cila ka nevojë për t’u gjurmuar e hulumtuar deri në fund, atëherë kur besohej në mite dhe sakrifica që duhej bërë për të qëndruar kështjella, ura apo kisha, si perla monumentale me peshë historike.
Qumshti vazhdoftë pikoftë,
Murin e forcoftë,
Në këmbë kjo kështjellë qëndroftë!
(Kënga 6; f. 106)
EPILOGU:
Nuk thamë gjë për Rozafën, as për etimologjinë e emrit të saj. Te Theohari, “Rozafa” bëhet “Rozafati”?! Por, një lexim me parantezë jep një kuptim të ri. Ta zëmë: Nëse besojmë se emri i saj ka qenë “Roza”, sipas lules me të njëjtin emër, pjesa tjetër lidhet me “Fati-n” e saj, sado tragjik të jetë ai. Kështu kemi formuar një parantezë si nëntekst i ri dhe gjithsesi me një kuptim të ri “Roza – Fati”, apo më mirë të lexohet si “Fati i Rozës”.
E, pse jo?! Pse të mos jetë kështu?! Vetë legjenda a nuk flet për fatin e gruas së murosur me emrin “Rozë”?! Kurse në botimin më të ri, në gjuhën rumune “Lotët e Rozafës (pikojnë) mbi Drin”.
Në fund të fundit e lëmë këtë interpretim si një provokim pozitiv, kurse shkrimin e përfundojmë me këtë epilog të shkurtër për mundësinë e interpretimit të mëtutjeshëm të “Fatit të Rozës” në “Legjendën shqiptare të Rozafatit” duke i uruar udhëtim të mbarë edhe në tokën e Rumanisë, përplot bëma e legjenda të tilla.
Zvicër, Vjeshtë 2007.
Bostonianet e Rinj-Esse dhe pershtypje
BOSTONIANET E RINJ SHQIPTARE
NDJEKIN TRADITEN
Nga ROZI THEOHARI—Boston
Me 9 tetor 2006 amerikanet kremtuan me dashuri e solemnitet festen tradicionale mbarepopullore, “Columbus Day” (Dita e Kolombit). Ne vitin 1492 kapiteni italian, Kristofor Kolombi, eksploruesi kurajoz, lundroi me sukses dhe e kaloi oqeanin blu per te arritur ne brigjet e kontinentit te ri. Kolombi, emri i pare qe lidhet me zbulimin e kontinentit amerikan dhe qe permendet ne librat e historise te te gjithe botes, per historine e Amerikes eshte nje emer simbol, nje emer qe do te pasohej nga mijera e mijera ardhes te tjere ne shekujt qe do te vinin…pilgrimet me 1620, puritanet me 1630…
Pilgrimet. Udhetaret e pare evropiane qe kapercyen Atlantikun, dite pas dite, me anijen e vogel “Mayflover” ne fillim te shekullit te 17-te. Anija e vogel mbante ne bordin e saj burra, gra e femije, me endrren te vinin e te ndertonin shtepine e tyre ne Amerike; disa te tjere per te hapur kulte fetare, te cilat ishin te ndaluara ne Evrope. Kur “Mayflover” arriti ne nje gji te mbrojtur, marinaret hodhen dhe lidhen litaret e saj te nje gur ne breg te Massachusettsit, guri historik qe sot quhet “Guri i Plimuthit” e qe terheq vizitore nga tere bota.
Si pilgrimet qe lidhen anijen te “Guri i Plimuthit”, emigrantet e brezave pasardhes kane lidhur endrrat e tyre te brigjet e Amerikes, te “Statuja e Lirise”, dhurate e popullit francez, e cila edhe ajo e kaloi oqeanin me lundrim, si emigrante.
BOSTONI—QYTETI HISTORIK I EMIGRANTEVE
Thomas M. Menino, Mayor, kryetari i bashkise se Bostonit, i pret vizitoret si zot shtepie: “Mire se vini ne Boston, ne qytetin historik te revolucionit amerikan, ne qytetin me nje tradite te pasur kulturore e artistike, ne qytetin e populluar nga grupe etnike nga me te ndryshmet, te ardhur brez pas brezi nga cdo vend e cdo qoshe e botes…”
Historia e Bostonit tregon se ky qytet ka qene gjithnje nje destinacion i emigranteve, te cilet vinin ketu per shkaqe te ndryshme. Ndryshueshmeria e kulturave ka krijuar identitetin esencial, te ri, te Bostonit, me ardhes qe vazhdojne pambarimisht edhe ne ditet e sotme. Emigrantet deshirojne te realizojne endrren amerikane duke u integruar ne komunitetet ku banojne e punojne, duke afirmuar marredheniet midis etnive te ndryshme, duke respektuar rrenjet qe kane lene ne histori emigrantet e fillimit.
“Zyra e Bostonianeve te Rinj” kremtoi 6-vjetorin e themelimit me 22 shtator 2005 ne mjediset e City Hall (bashkise) dhe kryebashkiaku Menino e hapi kete ngjarje me nje fjalim te ngrohte miresardhes per emigrantet e posamberritur. Midis te tjerash ai tha : “Une e krijova “Zyren e Bostonianeve te Rinj”, sepse jam i bindur se sa i rendesishem eshte ndryshimi i kulturave etnike te qytetit… Diferencimet e kulturave etnike krijojne ate unitet , i cili i jep jete, force e gjalleri Bostonit. Te perfshire ne veprimtarine social-ekonomike emigrantet e rinj do te perfitojne ate oportunitet qe u ofron shoqeria jone e “Bostonianeve te Rinj”…Une i them “mire se ardhe” cdo bostoniani..Komuniteti yne eshte bere me i pasur nga prania juaj…Secili nga ju ka nje pervoje te mire, por ka edhe veshtiresi, pengesa, te cilat ne do t’ju ndihmojme t’i kaperceni…”
Duke udhetuar ne historine e Bostonit, njihesh me faktin se emigrantet i kane sjelle vitalitet ketij qyteti, fuqine e krahut te punes, aftesite fizike e mendore, vizionet, kulturen, gjuhet e ndryshme dhe perspektivat e ndryshme, te cilat kane ndikuar ne forcimin e ngrehines shpirterore te qytetareve. Krijimi i “Zyres se Bostonianeve te Rinj” do te afirmoje kontributin qe japin emigrantet e vjeter e te rinj, do te mbaje gjalle dhe do te farketoje ndertimin e nje jete te re te emigranteve dhe shkrirjen e tyre ne komunitetet ku banojne. Marredheniet midis kulturave dhe gjuheve te ndryshme do te krijojne nje model te nje mjedisi multikulturor te qytetit, do te ndihmojne cdonjerin te kuptoje se si punon shteti e si mund te marresh pjese ne te.
Po arrihet qe Bostoni te behet nje qytet klasi boteror. Kete e tregojne statistikat. Duke u bazuar ne regjistrimet e vitit 2000, 25,8 per qind e banoreve te Bostonit kane lindur jashte kufijve te Amerikes. Ne Boston fliten 140 gjuhe te huaja. Me shume se 33 per qind e banoreve nuk flasin anglisht ne familjet e tyre. Gjuhet me te perdorshme jane: spanjishtja, gjuha kineze, vietnameze, portugalishtja, frengjishtja, rusishtja si dhe gjuha haitiane kreole. Me shume se 30 per qind e emigranteve jane pronare te shtepive te tyre ne Boston.
PANORAMA SHQIPTARE E BOSTONIT
Kur japim keto shifra dhe rrugen historike te ketij qyteti, duhet te permendim edhe kontributin qe kane dhene emigrantet shqiptare ne breza te vjeter e te rinj. Bostoni eshte vendi i pare ku shkarkuan shumica e emigranteve shqiptare ne fund te shekullit te 19-te dhe ne fillim te shekullit te 20-te, duke u shperndare me vone ne qytetet e tjera te Massachusettsit, si dhe ne shtetet e tjera. Arbereshet e Italise kishin mberritur qysh ne fillim te shekullit te 19-te e banonin kryesisht ne Milford, fshat prane Bostonit.
Nje pjese e emigranteve nuk e dinin qe ishin shqiptare, e quanin veten “greke” ose “turq”. Atyre u mungonte ideja e atdheut, kur nuk e kishin nje te tille. Por shpejt filloi “zgjimi” dhe “ndergjegjesimi kombetar”. Ne janar 1905 u themelua ne Boston “Vellazeria mireberese e Dardhes”, shoqeria e pare e shqiptareve te Amerikes, e pasuar nga botimi i gazetes “Kombi” me 1906 e, me tej, me themelimin e “Vatres” e botimin e gazetes “Dielli”. Filluan te dilnin ne drite figura te shquara te kombit shqiptar, Fan Noli, Faik Konica, Sotir Peci, Kol Tromara, Josif e Vasil Pani, Goni Katundi, Kristo Dako, P.N. Luarasi, K. Kirka, K.Demo e qindra bashkemendimtare e veprimtare te tjere patriote, te cilet kane dhene kontributin e tyre ne fillimet e bashkesise etnike te emigranteve shqiptare ne vitet e para te shekullit te kaluar. Me shume se 100 organizata e shoqeri patriotike shqiptare e kane Bostonin djep te themelimit te tyre. Po ashtu, ne Boston, kane zanafillen e tyre botimet e gazetave e revistave, emisionet shqip te radios, hapja e shkollave shqipe, si dhe manifestimet e fuqishme te festave kombetare, te cilat kane lene gjurme ne historine e Bostonit. Ne kanunoret e gjithe ketyre shoqerive gjejme te njejtin program e qellim: te ndihmonin bashkatdhetaret ne Massachusetts, te ndihmonin vendlindjen e te mbronin interesat e kombit per lirine e pavaresine e viseve etnike shqiptare. E mbi te gjithe qendronte figura e Nolit, mendja qe udhehoqi e i dha shpirt idese shqiptare.
Njohja zyrtare e “Vatres” nga autoritetet amerikane ishte nje ngjarje me rendesi jo vetem per emigrantet shqiptare te Amerikes, por per gjithe kombin shqiptar. Shteti amerikan i Massachusettsit nenshkroi me ligj kombesine shqiptare te emigranteve nepermjet firmes se Sekretarit te Pergjithshem te Shtetit, Albert P. Langtry.
Si perfaqesuese e Shqiperise, “Vatra” e Bostonit kishte vendin e saj te nderit ne kryeqytetin amerikan, ne Washington D.C. Ne qershor 1918 Noli la Bostonin e udhetoi per ne Washington D.C., i ftuar nga presidenti Vilson ne Kongresin e Kombeve te Shtypura. Noli i kerkoi ekselences se tij Vilson, mbrojtjen e Shqiperise nga Amerika…Fryma e “Vatres” u ndie ne Kongresin e Lushnjes. Shpirti patriotik i saj jehoi edhe ne luften e Vlores se toku me kengen “Vlora-Vlora”, kompozuar nga muzikanti dardhar Thoma Nashi, i cili themeloi banden famemadhe te Bostonit…Me 17 dhjetor 1920, Fan Noli u dergua ne Gjeneve si perfaqesues i “Vatres”, kur Shqiperia u pranua pjesetare e Lidhjes se Kombeve…
Funksionimi i kishave shqiptare ne Boston, ne Uster, Netik e gjetke, ku predikohej ne gjuhen shqipe, gjithashtu luajti rol ne mbajtjen prane te familjeve emigrante, ne ruajtjen e gjuhes amtare e te zakoneve e traditave te vendlindjes. Zoti Peter Kristofer, profesor ne Universitetin e Usterit, i lindur nga prinder shqiptare, e quante veten “albanian” qysh femije. “Prinderit tane, thote profesori,- nuk sollen nga Shqiperia vetem mjeshterine e te gatuarit dhe menyren e qeverisjes se shtepise, por edhe shume zakone te mira e fisnike te familjes. Keshtu, p.sh., kur ishim te vegjel e frekuentonim shkollen e kishes shqiptare, na mesonin se vajzat duhej t’i respektonim e duhej t’u therrisnim “zonjushe”. Amerikanet, qe nuk e kishin idene per vendin tone, mbeten te habitur kur mesuan se fjala “zonjushe” kishte ardhur nga Shqiperia tok me emigrantet, veshur me kostumet e zeza, kemishen e bardhe, kravaten e qostekun e sahatit. Po ashtu grate shqiptare kishin sjelle palltot me pelice te jakat, sipas modes parisiane…Pra, ne ishim “proud”, se prinderit tane nuk kishin ardhur nga Marsi, por nga nje vend aristokratik e i qyteteruar...”
Sipas kronikave, ne rrjedhen e viteve, Noli, Konica e lidere te tjere shqiptare kane qene ne cdo kohe te mirepritur ne bashkine e Bostonit jo vetem per te zgjidhur probleme qe shqetesonin emigrantet shqiptare, por edhe per te dhene kontributin e tyre intelektual si keshilltare, per mireqenien e qytetit dhe te banoreve te tij.
Lajmin trondites per pushtimin e Shqiperise nga Italia fashiste ne prill 1939, mergimtaret shqiptare e moren vesh nga shtypi i Amerikes. Me 8 prill Noli i drejtoi nje telegram Departamentit te Shtetit Amerikan dhe nje tjeter Lidhjes se Kombeve ku kerkonte denimin zyrtar te pushtimit te Shqiperise.. U vendos qe ne Boston te mbahej kuvendi i “Vatres” per t’u riorganizuar me mire e per te vazhduar veperimtarine per clirimin e Shqiperise nepermjet protestave, memorandumeve etj…Ne mbarim te luftes, gjithnje nen trysnine e shqiptareve te Bostonit, qeveria amerikane organizoi nje mbledhje ne Boston me 23 qershor 1944, ne hotel “Statler”, per te diskutuar si duhej vepruar me Shqiperine, lidhur me propozimet qe kishte bere Noli e Cekrezi…
“Lufta e ftohte” qe e kishte ndare boten ne dy kampe, po ashtu e kishte ndare edhe diasporen shqiptare nga atdheu i tyre i pare…Ne mesin e viteve ’50-’60 ndoqen rrugen e Amerikes shume emigrante politike te Shqiperise, Kosoves, Maqedonise e Malit te Zi, ne kerkim te lirise. Po ashtu, ne vitet ’70, pati nje prurje tjeter te emigracionit shqiptar ne SHBA, ne vendin e enderruar te demokracise. Me rritjen e komunitetit shqiptar filluan te krijoheshin edhe shoqeri te tjera patriotike, te cilat u kthyen ne tribuna zedhenese te mbrojtjes se lirise e te demokracise se bashkatdhetareve dhe te trojeve shqiptare. Nuk duhet harruar thenia lapidare e Fan Nolit : “…Shqiperine e kishim ne program ta benim, e beme nje Shqiperi indipendente, te mire a te lige, e beme…, ua leme si barre te tjereve qe ta miresojne…”
Patrioti Anton Athanasi ishte nje legjende shqiptare dhe ikona e Bostonit. Dashurine dhe devocionin per Shqiperine ai e shkriu me endrren amerikane duke arritur te behet biznesmeni i famshem i restoranteve te Amerikes. Ai punesoi nje pjese te mire te emigranteve shqiptare qe erdhen pas vitit ’90. Ai e meritoi dhe e mbajti me sukses titullin e Konsullit te Nderit te Shqiperise ne Boston. Si Konsull Nderi ai ka qene faktor bashkimi per emigracionin, ka perfaqesuar diasporen shqiptare ne aktivitetet politike te Massachusettsit, ne festen e Dites se Flamurit dhe ne takimet me governatorin dhe kryebashkiakun e Bostonit, me kongresmenet e senatoret amerikane te te dyja kraheve.
I perndershmi At Liolini, nje nga hierarket me te dalluar te Ortodoksise sone kombetare, shquhet jo vetem si prift predikues brendaperbrenda sherbeses kishtare, por edhe si nje veprimtar i zoti i diaspores. Me aftesite e tij e ka kthyer katedralen e Shen Gjergjit ne Boston, sa ne nje tempull besimtaresh, aq edhe ne nje organizate kulturore te shqiptaro-amerikaneve, pavaresisht nga besimi fetar apo trevat nga kane ardhur.
Ne Boston, ne vite jane organizuar qindra takime te lidereve amerikane me grupin etnik te shqiptareve. Ne shenimet e tij profesor Peter Prifti pershkruan “Manifestimet e kultures shqiptare” ne Boston, ne maj 1975, kur muaji maj u quajt “Muaji i shqiptareve” nga zyra e kultures se bashkise se Bostonit. Fillimisht ky muaj quhej “Muaji i Ballkanit”, por gjithnje ne programet e tij mbizoteronin shqiptaret. Keshtu, programi televiziv i 2 majit 1975 transmetoi per nje ore e gjysme pamje nga jeta e grupeve etnike te Ballkanit, por me shume u perqendrua te shqiptaret e komunitetit te Bostonit duke pershkruar aspekte nga historia e kultura e Shqiperise e duke e permendur te perndershmin Artur Liolin, z. Anton Athanas dhe patriotin Kostandin Demo. Me 5 maj 1975, ne korridoret e bashkise se Bostonit u hap nje ekspozite me aspekte nga historia e emigrimit te shqiptareve ne Amerike. Po ate dite, -vazhdon te tregoje z. Prifti,- u dha nje pritje nga komuniteti shqiptar, ku moren pjese persona te ftuar nga zyrat e bashkise se Bostonit dhe shqiptaro-amerikane te komunitetit. Ishte nje mbremje mbreselenese, miqte e te ftuarit pelqyen muziken shqiptare dhe admiruan kostumet e bukura kombetare, veshur nga djem e vajza, bij te emigranteve shqiptare. Mbremja perfundoi me servirjen e pjatave me gatimet shqiptare aq te shijshme, te pergatitura nga duart e arta te grave shqiptare. Sipas prof. Priftit, disa dite me vone, me 22 maj, gazeta “Boston Globe” botoi nje artikull ku pershkruhej finesa e artit kulinar shqiptar, e demonstruar nga tri zonja shqiptare te Bostonit. Me 24 maj, shqiptaro-amerikani z. Van Kristo, moderatori i programeve te radios se Bostonit, transmentoi me radio nje ore program kushtuar bashkatdhetareve shqiptare…Ne Uster, qytet me tradita kulturore shqiptare funksionon prej kohesh radio “Ora Shqiptare”, e cila ka nja program lokal dhe shume popullor, e drejtuar nga shqiptaro-amerikani veteran Dhimiter Stefo e me vone nga vatrani Jani Melka. Gjithashtu ne Uster jepet emisioni TV lokal ne gjuhen shqipe...Eshte pa mbarim lista e aktiviteteve social-kulturore te kryera ne diasporen shqiptare te Massachusettsit, ashtu sic eshte pa mbarim edhe numri i shoqerive, shoqatave e organizatave te krijuara ne periudha te ndryshme, deri ne ditet e sotme.
Ne Bostonin e Nolit, Konices, Athanasit dhe qindra figurave te tjera te shquara patriotike sot jetojne mijera emigrante te rinj shqiptare, gjysher ,prinder, nena e baballare, djem e vajza, femije…duke provuar veshtiresite, por edhe rruget e hapura per emigrantet e ardhur rishtas.
Federata “Vatra”, e larguar disa vjet me pare, sot zhvillon aktivitetin e saj ne Nju-Jork. Bostonit i ka mbetur vetem emri i mire i Para -dhe Pas luftes se Dyte Boterore. Iku “Vatra”, por kane mbetur “vatranet”, te vjetrit e te rinjte, te cilet po ndeshen gjithnje me sfiden: A do te mbetet Bostoni nje qytet-muze per mergimtaret apo mund te behet nje qender kulturore per shqiptaret? Ne vitin 2002 u krijua “Klubi i studenteve shqiptare te Universitetit te Bostonit.” (kujtojme “Shoqaten e studenteve shqiptare te Bostonit”, themeluar ne vitin 1918). Themelimi i klubit te studenteve shqiptare ne Universitetin e Harvardit, Mass, me 28 nentor 2005, “Harvard College Albanian Club”, ishte nje tjeter ogur i mire dhe nje ngjarje e rendesishme kulturore. Studentet e rinj shqiptare, si pasuesit e dy “harvardianeve” te shquar, Nolit e Konices, e quajne veten te nderuar e te ngarkuar me pergjegjesi per mbarevajtjen e ketij klubi dhe kontributin e tyre per kulturen e kombit.
Jane me qindra studentet shqiptare qe kane mbaruar “master” ne universitetet e Bostonit e te Massachusettsit dhe jane punesuar sipas profesionit ne kompani e vende te ndryshme pune… Stefan Kochi, kryetar i deges se KKSHA per Massachusettsin, eshte i njohur ne biznesin e fushes kompjuterike. Aktualisht ai eshte themeluesi dhe zevendespresidenti per Inxhinierine ne Payronix Systems, nje kompani qe ndodhet ne Kembrixh, Mass., dhe qe merret me programim kompjuterash. Stefani ka qene i angazhuar me aktivitetet e komunitetit shqiptar qysh kur ka ardhur ne Amerike, ne vitin 1993. Duke i qendruar prane Anton Athanasit ai u frymezua nga vizioni i Antonit, nga aftesite e tij per te krijuar marredhenie me njerez me prejardhje e pozicione te ndryshme. Vitet e fundit Stefani eshte angazhuar ne menyre aktive me Keshillin Kombetar Shqiptaro-Amerikan, KKSHA. Ai eshte anetar i bordit drejtues dhe kryetar i deges se shtetit te Massachusettsit.
Stefan Kochi ka qene organizatori kryesor i festimeve te Dites se Flamurit Shqiptar, te cilat jane njohur ne rruge zyrtare nga kryetari i bashkise se Bostonit dhe nga shteti i Massachusettsit. Ai udhehoqi mitingun e komunitetit shqiptaro-amerikan, ne mbeshtetje te Shteteve te Bashkuara dhe Presidentit, pas 11 shtatorit 2001 si dhe organizoi takimin e perfaqesuesve te komunitetit shqiptaro-amerikan te Bostonit me senatoret amerikane John Kerry, Joseph Lieberman, Joe Biden dhe Paul Sarbanes. Stefani organizoi ceremonine e mikpritjes se Gjeneralit Wesley Clark ne aeroportin e Bostonit, kur ai u kthye nga gjyqi i Milloshevicit ne Hage. Duke mbeshtetur energjine dhe aspiratat e brezit te ri, S.Kochi bashkepunon me studentet e Universitetit te Massachusettsit, te Bostonit dhe te Harvardit.
Albana Orgocka eshte bashkekryetare e MAAS dhe ne vitin 2006 eshte nderuar si “Gruaja e Vitit” nga Shoqata shqiptaro-amerikane e Grave, si aktiviste e palodhur e diaspores. Ne vitin 1999 Albana ka punuar ne Institutin Nderkombetar te Bostonit, si punonjese sociale (social worker) dhe ka ndihmuar shume emigrante te ardhur nga Shqiperia dhe Kosova ne sherbimet sociale, welfare, social security etj. Orgocka ka dhene kontributin e saj gjithashtu ne hapjen e funksionimin e shkollave shqipe ne Boston dhe ne aktivitete te tjera te diaspores. Sot ajo punon ne “Loring Wolcott and Coolidge”, qe eshte nje “Fiduciary Company” dhe merret me administrimin legal dhe financiar te pasurive…Shpresa Theodhosi, veprimtare aktive e komunitetit, eshte presidente e AANO, “Organizata kombetare shqiptaro-amerikane” per degen e Bostonit, Mass. E krijuar qysh ne vitin 1946 AANO ka perjetesuar identitetin etnik te shqiptareve te SHBA dhe Kanadase, duke mbajtur te gjalle gjuhen shqipe, traditat dhe angazhimin kulturor edukativ dhe social aktiv, pa dallim feje ose perkatesie politike…Vera Gjata , kryetare e Shoqerise “Cameria” per degen e Bostonit, Mass., gjate aktiviteteve qe organizon ne Boston dhe rrethinat, kerkon mbeshtetjen dhe ndihmen e te gjithe shqiptareve per perparimin e ceshtjes Came, ceshtje aq e drejte dhe njerezore…Agim Sejdiu, veprimtar i dalluar i komunitetit eshte kryetar i “Shoqates Shqiptaro-Kosovare te Bostonit” “The Kosovar-Albanian Society of Boston”…Profesoresha e gjuhes angleze, Diana Kristo, mbesa e vatranit patriot te Bostonit Vangjel Laco, ushtron profesionin kontraktore ne Departamentin e Shtetit Amerikan… Eva Millona, stermbesa e Misto Millonait, nje nder shqiptaret e pare te ardhur ne Amerike dhe kryetari i shoqerise “Vellazeria mireberese e Dardhes”, ka kryer studimet pasuniversitare ne shkencat politike-juridike. Fillimisht ka punuar si drejtoreshe e programit te pare per te ndihmuar emigrantet shqiptare ardhur pas vitit 1994. Ajo eshte emeruar nga governatori i Massachusettsit Mit Romney si kryetare e komitetit keshillues te governatorit per politiken e emigracionit... Oltiana Mara eshte financiere ne banken e madhe “Bank of America”, gjithashtu aktiviste dhe njera nga themelueset e shkolles shqipe ne Boston.
Nje armate e tere intelektualesh te Bostonit e rrethinave te tij, te cilet nuk mund t’i permendim dot te gjithe, japin sot kontributin e tyre te vlershem ne zhvillimin kulturor te diaspores shqiptaro-amerikane. As. profesor Thanas Gjika dhe bashkeshortja e tij poetja e gazetarja, Julia Gjika, kane organizuar takime e sesione shkencore per ngjarje te rendesishme te kombit dhe per promovime librash, te perkrahur nga At Liolini, nga publicisti Agron Alibali, apo studiuesit dhe pedagoget Dhimiter Dishnica, Dhimiter Skende, Niko Dako e te tjere.
Lista e gjate e veprimtareve vazhdon: Sejfi Protopapa, nje aktivist i dalluar dhe mbeshtetes i aktiviteteve qe zhvillon komuniteti i Bostonit…Ilir Koci, kryetar i klubit te studenteve shqiptare ne Universitetin e Massachusettsit, ne Boston…Alket Mertiri, kryetar i klubit te studenteve shqiptare te Universitetit te Bostonit…Margen Cuko, kryetar i klubit te studenteve shqiptare te Universitetit te Harvardit…Fatmir Beja, veprimtar aktiv dhe nje nga themeluesit e shkolles shqipe ne Boston…Shkrimtaret e gazetaret e komunitetit Skifter Kellici, Aristotel Mici, Julia Gjika, Kolec Traboini, Ivoni Reso, Alfred Lela, apo profesori nga Kosova Mehdi Hyseni e te tjere japin kontributin e tyre ne fushen e botimeve ne shtypin e diaspores shqiptaro-amerikane e ne grup-listat e internetit…
Endrra per valevitjen e flamurit shqiptar ne qiellin e Bostonit u plotesua me 23 nentor 2004, me iniciativen e Stefan Kochit. Ne sheshin para bashkise se Bostonit ishin mbledhur qindra shqiptare, qe perfaqesonin gjithe krahinat shqiptare, disa veshur me kostume kombetare. Sheshi gumezhinte nga burra, gra, femije e te moshuar, te cilet e quanin privilegj te madh te ndodheshin ne kete manifestim te ngrohte e festiv, gjate ceremonise se ngritjes se flamurit shqiptar ne Boston, per here te pare ne histori. Kenget, vallet, bisedat rreth kesaj ngjarjeje te paperjetuar ndonjehere, ngjallnin ngazellim te thelle tek bashkatdhetaret. Ndoshta Faik Konica shpresonte ta shihte nje dite flamurin shqiptar te valonte ne Boston, sigurisht, shume me heret se data 23 nentor 2004. Flamuri yne e ndjeu veten “mysafir” mes flamurit amerikan dhe atij te shtetit te Massachusettsit. Tingujt e himnit te Flamurit, si vale magnetike, nuk lane shqiptar pa i prekur shpirtin e pa i rreqethur shtatin. Me fytyrat e tyre te mallengjyera e syte e perlotur, ata brohorisnin dhe nuk ia ndanin syte qiellit, ne sfondin blu te te cilit spikaste ngjyra e bukur e flamurit tone, e kuqja e nderit dhe shqiponja e zeze.
Ceremonine e hapi z.Stefan Kochi, i cili foli per peshen e kesaj ngjarjeje ne historine e kombit shqiptar, si dhe per rendesine qe ka komuniteti shqiptaro-amerikan ne Boston e ne Massachusetts. Ai falenderoi bashkine e qytetit te Bostonit, kryetarin Thomas Menino dhe zyren e “Bostonianeve te Rinj”, si dhe governatorin e shtetit, z. Mitt Romney, per ndihmen qe dhane per njohjen e Dites se Flamurit Shqiptar. At Artur Liolini, pasi pergezoi iniciatoret e grupit organizues, recitoi vargjet e Nolit te pavdekshem, i shoqeruar njezeri nga te pranishmit: “Ti moj nene mos ki frike, se ke djemte ne Amerike!”
Me 28 Nentor 2005, flamuri shqiptar per te dytin vit u valevit ne qiellin e bardhe dimeror te Bostonit, ndersa shembelltyra e tij kuqezi rrezatonte kudo ne veshjen e shqiptareve, te rriturve e te miturve, qe mbushnin sheshin. Mes duartrokitjesh e brohoritjesh flamurin e ngriti z. Sejfi Protopapa, aktivist i komunitetit dhe studentja shqiptare e Universitetit te Harvardit, Fuada Kasollja. Stefan Kochi, kryetar i shoqates KKSHA dhe drejtues i ceremonise, nder te tjera, tha: “Jemi krenare te mblidhemi e te shpalosim krenarine tone kombetare, ketu, ne qytetin e Bostonit, djepi i demokracise amerikane dhe baza e forte e pavaresise se Shqiperise.” Te pranishmit ndoqen me respekt pershendetjen e hiresise se tij, peshkop Nikonit, i cili dha nje lutje per Diten e Flamurit. Ndersa perfaqesuesi i bashkise se Bostonit, z. James Colimon, pershendeti ne shqip “Gezuar Flamurin!” dhe lexoi proklamaten e shtetit te Massachusettsit nga governatori Mitt Romney. Ne proklamate thuhej se, ne vitin e perkujtimit te 600-vjetorit te lindjes te heroit legjendar kombetar te Shqiperise, Gjergj Kastriotit, governatori i shtetit te Massachusettsit Mitt Romney shpall daten 28 Nentor 2005 te jete “Dita e Pavaresise Shqiptare”, duke i lutur gjithe qytetaret e ketij shteti ta njohin kete ngjarje dhe te marrin pjese ne zhvillimet e saj.
Artisti i Merituar Xhon Athanasi, me zerin e tij kumbues ka kenduar pervit Himnin e Flamurit ne sheshin e Bostonit, gjate ngritjes se flamurit tone ne shtize. Artisti shqiptar, i cili jeton me familjen ne Boston, nuk e ka pushuar karrieren e tij artistike dhe eshte bere i njohur per komunitetin shqiptaro-amerikan duke vazhduar aktivitetin artistik koncertal. Xhoni ka marre pjese me zerin e tij ne te gjitha festat shqiptare, si dhe ne takimet me personalitetet zyrtare te Shqiperise qe kane vizituar Bostonin. Ne vitin 1999 Xhoni pergatiti nje kor me femijet emigrante kosovare, te ardhur ne Amerike si refugjate… Etleva Hima, nje vajze energjike dhe muzikante e fokusuar, eshte e degjuar per zerin e violines se saj ne teatrot e Bostonit e ne mbare Nju-Inglandin. Ajo perfundoi me sukses konservatorin e Bostonit dhe ndihet krenare, sepse eshte diplomuar nga “The Boston Conservatory of Music” ku eshte diplomuar edhe Fan Noli yne nga mesi i shekullit te kaluar… Qysh prej vitit 1995 mjeshtri i baletit Bashkim Braho ka krijuar “Dance group- Bashkimi” me qender ne Boston. Ne kete grup ai ka zgjedhur djem e vajza te Bostonit, qe u perkasin te gjitha trevave shqiptare. Grupi i valleve ka dhene shfaqje ne shume festa popullore te diaspores se Massachusettsit dhe te mbare Amerikes, duke e perfaqesuar denjesisht Shqiperine.
Shqiptaro-amerikanet e diaspores se Massachusettsit jane te ndergjegjshem e krenare per lidhjet e pazgjidhshme e ne vijueshmeri me diasporen e djeshme, e cila eshte ngritur ne panteonin e shqiptarizmit. Ne agimrendjen e shekullit nje shoqeri e re ka filluar ne kontinentin amerikan, vellazeria shqiptare me bijte e bijat nga atdheu meme, nga Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, Cameria dhe nga komunitete te tjera shqiptare te botes.
Qyteti i Bostonit, ku 80 vjet te shkuar Noli shkroi: “Rron, or, rron e nuk vdes shqiptari”, eshte kthyer ne atdhe te dyte per emigrantet. Komuniteti i shqiptareve eshte rritur ne menyre te papare e vazhdon te rritet perdite. Sot jetojne e punojne ne Massachusetts afersisht 50.000 shqiptaro-amerikane. Shqiptaret, te cilet kane krijuar emer dhe dinjitet, jane pjese integrale e jetes sociale e politike te “Greater Boston Area” dhe luajne nje rol aktiv ne biznesin e komunitetit dhe ne procesin edukativ e politik.
Shoqeria e re MAAS—“Shoqeria e Shqiptaro-Amerikaneve te Massachusettsit”, me bashkekryetaret Albana Orgocken dhe Mark Kozmon, konsiderohet nje shoqate e te gjithe shqiptareve ne Massachusetts me mision promovimin e vlerave te identitetit kombetar, me verdikt per te ndihmuar ne prosperitetin e ketij komuniteti.
NJE MANIFESTIM SHUMENGJYRESH
Ne fillim te shekullit XXI mblidhet ne Boston klasa e punonjesve te bostonianeve te rinj me nje premtim e shprese. Me 10 tetor 2006 ne Boston Convention Center sallat e te tri kateve gumezhinin nga zerat e qindra emigranteve multietnike, si te ishte nje feste nderkombetare, hem folklorike, hem zyrtare, ku te binin ne sy lodrat, grupet muzikore dhe veshja planetare me kostume e ngjyra te shumellojshme qe te lebyrnin syte.
Ne sallen e madhe te Konventes, ne slide show ne mur ishin shkruar me germa te medha parullat: “We are Boston 2006” (Ne jemi Bostoni 2006) “Celebrating Immigrant” “2006 New Bostonians Leadership Awards” “Ne jemi Bostoni!” “ Manifestimi i trashegimise, kontributit dhe shumellojshmerise se kultures se emigranteve te Bostonit.”
Me okelon “Nje Boston i ri me kultura te ndryshme etnike”, jepeshin pamje nga puna dhe jeta e grupeve etnike te Bostonit, historiku i ardhjes se emigranteve, aktivitetet e tyre ne vite, si dhe biografia e individeve te vecante qe jane dalluar ne pune krijuese.
Mbremja u hap nga dy konferenciere , bij emigrantesh, vajze e djale. Konferencierja Cheng Tan me origjine kineze, nder te tjera tha: “Ne historine e tij Bostoni ka pasur destinacion popullimin e qytetit me ardhes nga gjithe bota, pa marre parasysh kush jane ata, si kane ardhur deri ketu, pa marre parasysh se sa ndryshon nje person nga tjetri. Cdo person i vetem qe ka ardhur ne Boston, ka fituar te drejten te ndertoje jeten e vet dhe nje jete me te mire per femijet. Bostoni nuk do te kishte marre famen e nje qyteti te kategorise boterore, pa vizionin, kontributin dhe punen e rende kapitese qe kane bere ardhesit e vjeter, ardhesit e rinj dhe femijet e tyre, qe kane emigruar brez pas brezi ne Amerike. Bostoni nuk do te ishte nje qytet klasi boteror. Por, pavaresisht kontributit qe kane dhene emigrantet, ata nuk kane qene gjithnje te mirepritur ne kete vend. Kete e tregon historia e Amerikes dhe historia e vete Bostonit, per veshtiresite e hasura, komplikimet dhe konfliktet e ndezura nga trajtimi i dores se dyte ndaj kesaj shtrese te popullsise. Emigrantet e rinj, afrikano-amerikanet dhe njerezit me ngjyre nuk kane qene gjithnje te mirepritur nga popullsia e ardhur ketu dhe e stabilizuar ose e ardhur me heret. Cheng Tan vazhdoi me tej se me kujdesin vizionar te lidershipit Thomas Menino, i cili krijoi zyren “We are Boston” (Ne jemi Bostoni), le te bashkojme forcat dhe eneregjite e te rikrijojme nje Boston te ri. Nje Boston te ri, i cili njeh punen e perpjekjet e emigranteve, te drejtat e cdo emigranti per te ndertuar jeten e re, nje “Boston i ri”, i cili pranon ndryshimet e kulturave te emigranteve, vlereson dhe njeh vlerat e cdo emigranti dhe e respekton ate si njeri te barabarte te komunitetit dhe te shoqerise amerikane.
Sonte ne jemi mbledhur te gjithe te afirmojme dhe te kremtojme keto ndryshime ne komunitet, nga cdo moshe, nga cdo kombesi, qe nga kolonet, ardhesit e pare, tek pilgrimet e puritanet, te afrikano-amerikanet, portorikanet dhe per te gjithe ju qe ndodheni sonte ne kete salle e qe keni ardhur nga cdo qoshe e botes. Sonte ne celebrojme “Bostonin e ri”. Dhe ne kete manifestim ne njohim dhe falenderojme ate popull qe ka ekzistuar ketu para nesh, indiano-amerikanet, te cilet e kane ndare token e tyre me ne dhe ne i themi “shtepia jone”. Te punojme te gjithe se bashku, duke ia kushtuar angazhimin tone pasurimit te kultures dhe te jetes se qytetit te Bostonit.”- perfundoi ajo.
Konferencieret u uruan mireseardhjen pjesemarresve ne salle, duke iu lutur gjithsecilit te toke doren me personin qe ka ne krah ne tavoline e t’i tregoje historine e ardhjes se gjyshit e gjyshes ose prinderve ne Amerike. Une toka doren me Krista Georges, nje grua e re simpatike italiane. Tiparet brune te syve dhe te flokeve te hedhur shpatullave e tregonin qarte origjinen e saj. Italiania me tregoi duke qeshur se gjyshja e saj, Elisabeta, kur mberriti me vapor ne Amerike, e ndiente veten te humbur, kur te tjeret flisnin anglisht dhe ajo s’kuptonte nje fjale. “Nuk humba ne oqean, por humba ne Amerike!” -ankohej italiania. Ajo nuk mund ta mesonte dot gjuhen, por edhe nuk mund te jetonte dot ne nje mjedis te tille, veshtiresi e cila e shoqeroi gjate jetes. Une i tregova jo vetem Kristes, por edhe gjithe miqve te tavolines, se babai im, Pandi, erdhi ne Amerike qysh kur ishte 12 vjec, me 1916, bashke me xhaxhane. Kur vapori po i afrohej Nju-Jorkut dhe dallohej Statuja e Lirise, ne kulmin e entuziazmit, djaloshi zhveshi pallton dhe, me tere forcen e krahut, e verviti ne oqean. “C’bere, more bir!,- e qortoi xhaxhai,- ne xhepin e palltos kishe dokumentet!” Por palltoja, per fat, ishte penguar ne nje nga direket e vaporit…
Mbremja vazhdoi me ceremonine e ndarjes se pese cmimeve nga kryetari i bashkise se Bostonit, Thomas M. Menino. Pese cmimet e vitit 2006 ishin : “Cmimi per Udheheqjen”, “Cmimi per Udheheqjen e Korporatave”, “Cmimi per Udheheqjen e Komunitetit”, “Cmimin per Arritje Individuale” dhe “Cmimi per Udheheqjen e Rinise”. Ceremonia e vitit 2006 u ndoq me interesim nga shume pjesemarres, mbasi njeri nga fituesit e cmimit (Cmimi per Udheheqje) iu dha senatorit te nderuar Edward M. Kennedit. Cmimet e akorduar nga bashkia e Bostonit sherbejne per te shquar cdo vit nje emigrant ose emigrante, te cilet kane kontribuar me aftesite prijese ne komunitetin e vet duke dhene talentin personal dhe energjine per te arritur ne ndryshime domethenese pozitive ne qytetin e Bostonit.
“Cmimi per Udheheqjen e Komunitetit” iu dha pedagoges se anglishtes znj. Diane Portnoy, bije e prinderve me origjine cifute- polake, te cilet kane vuajtur nga holokausti gjate Luftes se Dyte Boterore. Ne fjalen e saj te falenderimit z. Diane permendi me nderim e respekt prinderit e saj, te cilet emigruan ne Amerike, punuan rende, u bene qytetare amerikane, votuan, u kujdesen per edukimin e femijeve, niperve e mbesave. “Kam qene dhe vazhdoj te jem mesuese e anglishtes, -nenvizoi ajo,- qe nga viti 1992 kur kam krijuar Qendren e mesimdhenies se anglishtes. Une u jap lenden e gjuhes angleze femijeve te emigranteve qe flasin 40 gjuhe te ndryshme, kane dallime ne edukaten prinderore dhe ate sociale, por endrra qe ata i bashkon ne nje qellim te vetem, eshte te mesojne e te persosin anglishten dhe te vazhdojne me tej kolegjet. Se bashku ne do ta perparojme Ameriken!”- perfundoi ajo.
“Cmimi per Udheheqjen e Rinise” iu dha emigrantit Karlos Saavedra, i cili eshte lideri i “Levizjes Studentore te Imigracionit”, nje organizate e perhapur ne gjithe shtetin e Massachusettsit dhe perpiqet te ndihmoje studentet emigrante te pervetesojne nje edukim te larte. - “ Erdhem si emigrante ne kete vend te madh e mikprites, erdhem ne Amerike, jo per t’u marre me krime, por per t’u edukuar, per te vazhduar kolegje e universitete, per te dhene ndihmesen tone te ndershme ne perparimin e ketij vendi famemadh.”, - tha ai.
Dhe ja ku i erdhi radha te marre cmimin “Per Arritje Individuale” bashkatdhetarit tone, bostonianit Mark Kozmo. Ne castin qe atij iu dorezua cmimi, te ftuarit shqiptare ne salle u ngriten ne kembe duke duartrokitur e pergezuar zotin Mark. Pasi mori cmimin, ai pershendeti: “ Gjysherit e mi erdhen nga Shqiperia e plotesuan endrren amerikane…Jam shume i lumtur te jem sonte, ne kete salle, mes njerezve me ngjyra te ndryshme, por te gjithe ne do ta bejme Bostonin me te mire e me te gjalleruar.”
Prinderit e Markut kane qene bij emigrantesh te ardhur nga fshatrat e Korces dhe kane banuar ne Braintree, Mass, ku ka lindur edhe Marku. Ai u rrit e u edukua ne nje familje me tradita shqiptare, duke arritur te behet nje veprimtar energjik i diaspores shqiptare te Bostonit. Veprimtaria e Markut perfshin ate lidhje kulturore, shpirterore dhe morale me te cilen ai ka mundur te bashkoje emigrantet e tre brezave, atyre me te vjeterve, bashke me bijte, niperit dhe ardhesit e rinj. Me ndihmen e tij te pakursyer, duke e kthyer edhe banesen ne zyre dhe vend takimi me emigrantet, Marku u ka dhene ndihmen dhe eksperiencen e tij shqiptareve qe fillojne nje biznes te ri apo studenteve qe deshirojne te ndjekin universitete…Marku ka fituar nje doktorate ne Ekonomi nga Universiteti i Wisconsin-it dhe nje diplome ngaUniversiteti i Massachusettsit ne Amherst. Ai ka qene profesor i Ekonomise ne Dartmouth College, ka punuar gjithashtu ne institute me emer ne Washington, nder to, Brookings Institution. Mark Kozmo sot eshte kryefinancier (Chief Financial Officer- CFO) i Institutit studimor Mentor Group, me qender ne Boston dhe qe eshte i perqendruar ne marredheniet e biznesit mes Shteteve te Bashkuara dhe Bashkimit Evropian. Gjithashtu Marku ka banuar e punuar kater vjet ne Shqiperi per te ndihmuar si keshilltar i pavarur per veprimtari financiare dhe te investimeve.
Letra qe e propozonte Markun per cmimin e nderuar, ishte perpiluar nga aktivistet Albana Orgocka dhe Agron Gjerasi, ku, pervec vlerave dhe kontributit te Mark Kozmos, shprehej dhe mirenjohja qe tregojne per te shume veprimtare shqiptare te Bostonit. Ky propozim, si duket, e bindi komisionin e “Zyres se Bostonianeve te Rinj” per t’i dhene Kozmos cmimin e merituar.
Gjate pershendetjes nga grupi i shqiptareve, te cilet e moren ne mes Markun, duke e mbajtur me radhe xhamin e kristalte te cmimit, gjeta rastin te bisedoj me z. Mentor Agani, mikun e Kozmos dhe djalin e Fehmi Aganit, i cili studion ne Universitetin e Harvardit. “Kjo mbremje e sotme, -tha ai,- ishte dhe mundesia ime e pare, qyshse kam ardhur, te takohem me nje numer me te madh shqiptaresh…Po ashtu, kjo mbremje eshte nje pershtypje e fuqishme e nje bote tjeterfare, krahasuar me ate ballkaniken. Ne Amerike dallimet nuk shkaktojne urrejtje si te shumekush ne Ballkan, por dashuri e dashamiresi, dhe eshte lehtesim kur sheh se ne bote ka edhe rajone ku njerezit jetojne ne mirekuptim…Pershtypje te madhe me ka lene sot suksesi i komunitetit shqiptar ne kete tubim, te perfaqesuar nga veprimtare te dalluar, nga fituesi i “Cmimit per Arritje Individuale”, Kozmoja dhe nga veprimtaria e Stefan Kochit, nje nga organizatoret e nje tubimi kaq madheshtor , me mysafire te nderuar. Kjo gjithsesi eshte krenari.”
Ne fund e mori fjalen Menino, kryebashkiaku i Bostonit. “ Ecen ne rruget e Bostonit ose frekuenton restorantet e qytetit dhe degjon te fliten gjuhe te ndryshme ,- tha ai.- Ne Boston ka njerez nga te gjitha qoshet e botes dhe une i quaj “New Bostonians” (bostoniane te rinj). Njerezit ndryshojne ashtu sic ndryshon Bostoni dhe bota. Emigrantet jane vleresuar gjithmone per energjite e tyre fizike e mendore qe kane dhene pa kursim per Ameriken. Ne Boston jane dalluar fillimisht emigrantet italiane dhe shume etni te tjera per te cilet Bostoni tregon respekt. Mire se ardhet sonte, ju njerez, me kultura e gjuhe te ndryshme… I thashe gruas sime, veshtro kete salle, sonte ketu kemi te pranishme cdo qoshe te botes, sonte jam i lumtur t’i kemi ne Boston keta njerez. E ndiejme veten te nderuar…Kultura e principet e cdo njerit meritojne respekt. Respekti e dinjiteti per emigrantet reflektohet ne vite; vit pas viti, ne progres. Ne vitet’60 kishte diskriminim per emigrantet, por jo sot. Sot qeveria amerikane i njeh si njerez te lire te gjithe rezidentet.”
Pastaj Menino ia dha fjalen senatorit Edward Kennedy. Salla shpertheu ne duartrokitje te gjata. Njerezit u ngriten ne kembe ne shenje respekti per Demokratin me te fuqishem te kombit amerikan, per gjysme shekulli.
Senator Kenedi falenderoi zotin Menino dhe bashkeshorten e tij Angela. Ai u shpreh se ndjehej i gezuar te asistonte ne kete salle, ne kete mbremje me njerez nga e gjithe bota, ai ndiente emocione per aktivitetet “Extraordinary” (te jashtzakonshme) qe Menino dhe bashkeshortja e tij organizojne dhe jane kaq te dhene pas Bostonit. Senatori 74-vjecar gjithashtu falenderoi burrat dhe grate qe aktivizohen per komunitetin e Bostonit dhe qe japin energjite e tyre. “I love North Easten (Une e dua rajonin verilindor),- tha ai.- Ne North Easten ka shkolla te mira per edukimin e te rinjve dhe studenteve…Njoh ne vite historine e disa emigranteve nga Libani, te cilet fillimisht erdhen ne Nju-Jork e me vone ne Luiziana. Njoh perparimet qe kane bere ata ne jete e krenohem me keto arritje.”
Me tej , senator Kenedi, i quajturi “a liberal icon” (ikona e liberalizmit), permendi emrat e vellezerve te tij John e Robert Kennedi dhe theksoi se ne fushatat elektorale te tyre kane ndihmuar shume emigrante…”Ne krye te bildingut (nderteses) ku ndodhet zyra ime ne Boston,- tha ai,- afrohem tek dritaret e zyres e shikoj Bostonin ku erdhen punetoret e pare emigrante, kujtoj gjyshin dhe gjyshen time qe erdhen emigrante ne Boston, shikoj Bostonin lindor ku ka lindur nena ime... Bostoni eshte qytet i emigranteve...Vellezerit e mi kane luftuar diskriminimin qe u behej emigranteve, qofshin italiane, spanjolle, nga Mesdheu ose nga gjithe bota...Kane qene kohe te veshtira per emigrantet qysh ne vitet ’50, me diskriminimin per zezaket, per njerezit me ngjyre dhe emigrantet…Sot ka progres. “America is well because people is good” (Amerika ndjehet mire, sepse njerezit e saj jane te mire). Ne do te kujdesemi per shendetin e popullit dhe edukimin e femijeve ne shkolla…,- foli ai me nje ze kumbues te forte, bindes, te vertete.- Te lidhemi njeri me tjetrin mbi bazen e moralitetit. Mes miliona taksapaguesve amerikane, nuk duhet te ekzistoje klasa e dyte e popullsise (“second class people”). Do te krijojme “new jobs” (vende te reja punesimi)…Emigrantet jane good citizens, emigrantet punojne rende, se duan te mbijetojne me familjet e tyre, emigrantet kujdesen shume per prinderit e tyre dhe femijet, emigrantet kane te drejte dhe jane te te lire te ndjekin besimin e tyre fetar, emigrantet kane te drejte te avancojne e te behen “dikushi” ne shoqerine amerikane, emigrantet nuk pelqejne nje jete me turbullime, emigrantet kerkojne ndihme, suport, entuziazem, prandaj le t’ua japim pa kursim te gjitha keto.”
Senatori veteran Edward Kenedi, biri i nje prej familjeve politike me te famshme amerikane, u tregoi te pranishmeve nje liber me kapake te gjelber dhe tha se ky liber, i botuar me 1956-‘57 ishte libri i pare i botuar i vellait te tij, John Kenedit, i cili ua kushtoi emigranteve dhe kontributit te tyre dhene per Ameriken. Mbas duartrokitjesh dhe brohoritjesh senator Kenedi mori ne duar “Cmimin per Udheheqjen.”
x x x
Nga fundi i mbremjes gjeta nje moment te pershtatshem dhe bashke me z.Stefan Kochi iu afruam tavolines ku ishte ulur senator Kenedi. Jo pa emocion, i dhurova senatorit nje poezi te shkurter, qe e pata shkruar ato dite per tre vellezerit Kenedi. Pasi e lexoi me vemendje, senatori me falenderoi dhe me shkroi me kenaqesi nje autograf ne bllokun tim :
“ To Rozi, Thanks for your support. Ted Kennedy, October 2006.” (Rozit, faleminderit per suportin tuaj. Ted Kenedi, Tetor, 2006.) Minutat e qendrimit tim prane personalitetit Kenedi, vellait te trete te dy koloseve Kenedi, qe kane lene gjurme te pashlyeshme jo vetem ne historine e Amerikes, por edhe ne ate boterore..., nuk do t’i harroj. Ai kishte veshur nje kostum blu te erret dhe nje kemishe boje gri te celet, qe ia nxirrnin me ne pah ngjyren e theksuar roze te fytyres se tij. Ai ishte aq modest, i sjellshem dhe i respektuar.
Boston, nentor 2006
NDJEKIN TRADITEN
Nga ROZI THEOHARI—Boston
Me 9 tetor 2006 amerikanet kremtuan me dashuri e solemnitet festen tradicionale mbarepopullore, “Columbus Day” (Dita e Kolombit). Ne vitin 1492 kapiteni italian, Kristofor Kolombi, eksploruesi kurajoz, lundroi me sukses dhe e kaloi oqeanin blu per te arritur ne brigjet e kontinentit te ri. Kolombi, emri i pare qe lidhet me zbulimin e kontinentit amerikan dhe qe permendet ne librat e historise te te gjithe botes, per historine e Amerikes eshte nje emer simbol, nje emer qe do te pasohej nga mijera e mijera ardhes te tjere ne shekujt qe do te vinin…pilgrimet me 1620, puritanet me 1630…
Pilgrimet. Udhetaret e pare evropiane qe kapercyen Atlantikun, dite pas dite, me anijen e vogel “Mayflover” ne fillim te shekullit te 17-te. Anija e vogel mbante ne bordin e saj burra, gra e femije, me endrren te vinin e te ndertonin shtepine e tyre ne Amerike; disa te tjere per te hapur kulte fetare, te cilat ishin te ndaluara ne Evrope. Kur “Mayflover” arriti ne nje gji te mbrojtur, marinaret hodhen dhe lidhen litaret e saj te nje gur ne breg te Massachusettsit, guri historik qe sot quhet “Guri i Plimuthit” e qe terheq vizitore nga tere bota.
Si pilgrimet qe lidhen anijen te “Guri i Plimuthit”, emigrantet e brezave pasardhes kane lidhur endrrat e tyre te brigjet e Amerikes, te “Statuja e Lirise”, dhurate e popullit francez, e cila edhe ajo e kaloi oqeanin me lundrim, si emigrante.
BOSTONI—QYTETI HISTORIK I EMIGRANTEVE
Thomas M. Menino, Mayor, kryetari i bashkise se Bostonit, i pret vizitoret si zot shtepie: “Mire se vini ne Boston, ne qytetin historik te revolucionit amerikan, ne qytetin me nje tradite te pasur kulturore e artistike, ne qytetin e populluar nga grupe etnike nga me te ndryshmet, te ardhur brez pas brezi nga cdo vend e cdo qoshe e botes…”
Historia e Bostonit tregon se ky qytet ka qene gjithnje nje destinacion i emigranteve, te cilet vinin ketu per shkaqe te ndryshme. Ndryshueshmeria e kulturave ka krijuar identitetin esencial, te ri, te Bostonit, me ardhes qe vazhdojne pambarimisht edhe ne ditet e sotme. Emigrantet deshirojne te realizojne endrren amerikane duke u integruar ne komunitetet ku banojne e punojne, duke afirmuar marredheniet midis etnive te ndryshme, duke respektuar rrenjet qe kane lene ne histori emigrantet e fillimit.
“Zyra e Bostonianeve te Rinj” kremtoi 6-vjetorin e themelimit me 22 shtator 2005 ne mjediset e City Hall (bashkise) dhe kryebashkiaku Menino e hapi kete ngjarje me nje fjalim te ngrohte miresardhes per emigrantet e posamberritur. Midis te tjerash ai tha : “Une e krijova “Zyren e Bostonianeve te Rinj”, sepse jam i bindur se sa i rendesishem eshte ndryshimi i kulturave etnike te qytetit… Diferencimet e kulturave etnike krijojne ate unitet , i cili i jep jete, force e gjalleri Bostonit. Te perfshire ne veprimtarine social-ekonomike emigrantet e rinj do te perfitojne ate oportunitet qe u ofron shoqeria jone e “Bostonianeve te Rinj”…Une i them “mire se ardhe” cdo bostoniani..Komuniteti yne eshte bere me i pasur nga prania juaj…Secili nga ju ka nje pervoje te mire, por ka edhe veshtiresi, pengesa, te cilat ne do t’ju ndihmojme t’i kaperceni…”
Duke udhetuar ne historine e Bostonit, njihesh me faktin se emigrantet i kane sjelle vitalitet ketij qyteti, fuqine e krahut te punes, aftesite fizike e mendore, vizionet, kulturen, gjuhet e ndryshme dhe perspektivat e ndryshme, te cilat kane ndikuar ne forcimin e ngrehines shpirterore te qytetareve. Krijimi i “Zyres se Bostonianeve te Rinj” do te afirmoje kontributin qe japin emigrantet e vjeter e te rinj, do te mbaje gjalle dhe do te farketoje ndertimin e nje jete te re te emigranteve dhe shkrirjen e tyre ne komunitetet ku banojne. Marredheniet midis kulturave dhe gjuheve te ndryshme do te krijojne nje model te nje mjedisi multikulturor te qytetit, do te ndihmojne cdonjerin te kuptoje se si punon shteti e si mund te marresh pjese ne te.
Po arrihet qe Bostoni te behet nje qytet klasi boteror. Kete e tregojne statistikat. Duke u bazuar ne regjistrimet e vitit 2000, 25,8 per qind e banoreve te Bostonit kane lindur jashte kufijve te Amerikes. Ne Boston fliten 140 gjuhe te huaja. Me shume se 33 per qind e banoreve nuk flasin anglisht ne familjet e tyre. Gjuhet me te perdorshme jane: spanjishtja, gjuha kineze, vietnameze, portugalishtja, frengjishtja, rusishtja si dhe gjuha haitiane kreole. Me shume se 30 per qind e emigranteve jane pronare te shtepive te tyre ne Boston.
PANORAMA SHQIPTARE E BOSTONIT
Kur japim keto shifra dhe rrugen historike te ketij qyteti, duhet te permendim edhe kontributin qe kane dhene emigrantet shqiptare ne breza te vjeter e te rinj. Bostoni eshte vendi i pare ku shkarkuan shumica e emigranteve shqiptare ne fund te shekullit te 19-te dhe ne fillim te shekullit te 20-te, duke u shperndare me vone ne qytetet e tjera te Massachusettsit, si dhe ne shtetet e tjera. Arbereshet e Italise kishin mberritur qysh ne fillim te shekullit te 19-te e banonin kryesisht ne Milford, fshat prane Bostonit.
Nje pjese e emigranteve nuk e dinin qe ishin shqiptare, e quanin veten “greke” ose “turq”. Atyre u mungonte ideja e atdheut, kur nuk e kishin nje te tille. Por shpejt filloi “zgjimi” dhe “ndergjegjesimi kombetar”. Ne janar 1905 u themelua ne Boston “Vellazeria mireberese e Dardhes”, shoqeria e pare e shqiptareve te Amerikes, e pasuar nga botimi i gazetes “Kombi” me 1906 e, me tej, me themelimin e “Vatres” e botimin e gazetes “Dielli”. Filluan te dilnin ne drite figura te shquara te kombit shqiptar, Fan Noli, Faik Konica, Sotir Peci, Kol Tromara, Josif e Vasil Pani, Goni Katundi, Kristo Dako, P.N. Luarasi, K. Kirka, K.Demo e qindra bashkemendimtare e veprimtare te tjere patriote, te cilet kane dhene kontributin e tyre ne fillimet e bashkesise etnike te emigranteve shqiptare ne vitet e para te shekullit te kaluar. Me shume se 100 organizata e shoqeri patriotike shqiptare e kane Bostonin djep te themelimit te tyre. Po ashtu, ne Boston, kane zanafillen e tyre botimet e gazetave e revistave, emisionet shqip te radios, hapja e shkollave shqipe, si dhe manifestimet e fuqishme te festave kombetare, te cilat kane lene gjurme ne historine e Bostonit. Ne kanunoret e gjithe ketyre shoqerive gjejme te njejtin program e qellim: te ndihmonin bashkatdhetaret ne Massachusetts, te ndihmonin vendlindjen e te mbronin interesat e kombit per lirine e pavaresine e viseve etnike shqiptare. E mbi te gjithe qendronte figura e Nolit, mendja qe udhehoqi e i dha shpirt idese shqiptare.
Njohja zyrtare e “Vatres” nga autoritetet amerikane ishte nje ngjarje me rendesi jo vetem per emigrantet shqiptare te Amerikes, por per gjithe kombin shqiptar. Shteti amerikan i Massachusettsit nenshkroi me ligj kombesine shqiptare te emigranteve nepermjet firmes se Sekretarit te Pergjithshem te Shtetit, Albert P. Langtry.
Si perfaqesuese e Shqiperise, “Vatra” e Bostonit kishte vendin e saj te nderit ne kryeqytetin amerikan, ne Washington D.C. Ne qershor 1918 Noli la Bostonin e udhetoi per ne Washington D.C., i ftuar nga presidenti Vilson ne Kongresin e Kombeve te Shtypura. Noli i kerkoi ekselences se tij Vilson, mbrojtjen e Shqiperise nga Amerika…Fryma e “Vatres” u ndie ne Kongresin e Lushnjes. Shpirti patriotik i saj jehoi edhe ne luften e Vlores se toku me kengen “Vlora-Vlora”, kompozuar nga muzikanti dardhar Thoma Nashi, i cili themeloi banden famemadhe te Bostonit…Me 17 dhjetor 1920, Fan Noli u dergua ne Gjeneve si perfaqesues i “Vatres”, kur Shqiperia u pranua pjesetare e Lidhjes se Kombeve…
Funksionimi i kishave shqiptare ne Boston, ne Uster, Netik e gjetke, ku predikohej ne gjuhen shqipe, gjithashtu luajti rol ne mbajtjen prane te familjeve emigrante, ne ruajtjen e gjuhes amtare e te zakoneve e traditave te vendlindjes. Zoti Peter Kristofer, profesor ne Universitetin e Usterit, i lindur nga prinder shqiptare, e quante veten “albanian” qysh femije. “Prinderit tane, thote profesori,- nuk sollen nga Shqiperia vetem mjeshterine e te gatuarit dhe menyren e qeverisjes se shtepise, por edhe shume zakone te mira e fisnike te familjes. Keshtu, p.sh., kur ishim te vegjel e frekuentonim shkollen e kishes shqiptare, na mesonin se vajzat duhej t’i respektonim e duhej t’u therrisnim “zonjushe”. Amerikanet, qe nuk e kishin idene per vendin tone, mbeten te habitur kur mesuan se fjala “zonjushe” kishte ardhur nga Shqiperia tok me emigrantet, veshur me kostumet e zeza, kemishen e bardhe, kravaten e qostekun e sahatit. Po ashtu grate shqiptare kishin sjelle palltot me pelice te jakat, sipas modes parisiane…Pra, ne ishim “proud”, se prinderit tane nuk kishin ardhur nga Marsi, por nga nje vend aristokratik e i qyteteruar...”
Sipas kronikave, ne rrjedhen e viteve, Noli, Konica e lidere te tjere shqiptare kane qene ne cdo kohe te mirepritur ne bashkine e Bostonit jo vetem per te zgjidhur probleme qe shqetesonin emigrantet shqiptare, por edhe per te dhene kontributin e tyre intelektual si keshilltare, per mireqenien e qytetit dhe te banoreve te tij.
Lajmin trondites per pushtimin e Shqiperise nga Italia fashiste ne prill 1939, mergimtaret shqiptare e moren vesh nga shtypi i Amerikes. Me 8 prill Noli i drejtoi nje telegram Departamentit te Shtetit Amerikan dhe nje tjeter Lidhjes se Kombeve ku kerkonte denimin zyrtar te pushtimit te Shqiperise.. U vendos qe ne Boston te mbahej kuvendi i “Vatres” per t’u riorganizuar me mire e per te vazhduar veperimtarine per clirimin e Shqiperise nepermjet protestave, memorandumeve etj…Ne mbarim te luftes, gjithnje nen trysnine e shqiptareve te Bostonit, qeveria amerikane organizoi nje mbledhje ne Boston me 23 qershor 1944, ne hotel “Statler”, per te diskutuar si duhej vepruar me Shqiperine, lidhur me propozimet qe kishte bere Noli e Cekrezi…
“Lufta e ftohte” qe e kishte ndare boten ne dy kampe, po ashtu e kishte ndare edhe diasporen shqiptare nga atdheu i tyre i pare…Ne mesin e viteve ’50-’60 ndoqen rrugen e Amerikes shume emigrante politike te Shqiperise, Kosoves, Maqedonise e Malit te Zi, ne kerkim te lirise. Po ashtu, ne vitet ’70, pati nje prurje tjeter te emigracionit shqiptar ne SHBA, ne vendin e enderruar te demokracise. Me rritjen e komunitetit shqiptar filluan te krijoheshin edhe shoqeri te tjera patriotike, te cilat u kthyen ne tribuna zedhenese te mbrojtjes se lirise e te demokracise se bashkatdhetareve dhe te trojeve shqiptare. Nuk duhet harruar thenia lapidare e Fan Nolit : “…Shqiperine e kishim ne program ta benim, e beme nje Shqiperi indipendente, te mire a te lige, e beme…, ua leme si barre te tjereve qe ta miresojne…”
Patrioti Anton Athanasi ishte nje legjende shqiptare dhe ikona e Bostonit. Dashurine dhe devocionin per Shqiperine ai e shkriu me endrren amerikane duke arritur te behet biznesmeni i famshem i restoranteve te Amerikes. Ai punesoi nje pjese te mire te emigranteve shqiptare qe erdhen pas vitit ’90. Ai e meritoi dhe e mbajti me sukses titullin e Konsullit te Nderit te Shqiperise ne Boston. Si Konsull Nderi ai ka qene faktor bashkimi per emigracionin, ka perfaqesuar diasporen shqiptare ne aktivitetet politike te Massachusettsit, ne festen e Dites se Flamurit dhe ne takimet me governatorin dhe kryebashkiakun e Bostonit, me kongresmenet e senatoret amerikane te te dyja kraheve.
I perndershmi At Liolini, nje nga hierarket me te dalluar te Ortodoksise sone kombetare, shquhet jo vetem si prift predikues brendaperbrenda sherbeses kishtare, por edhe si nje veprimtar i zoti i diaspores. Me aftesite e tij e ka kthyer katedralen e Shen Gjergjit ne Boston, sa ne nje tempull besimtaresh, aq edhe ne nje organizate kulturore te shqiptaro-amerikaneve, pavaresisht nga besimi fetar apo trevat nga kane ardhur.
Ne Boston, ne vite jane organizuar qindra takime te lidereve amerikane me grupin etnik te shqiptareve. Ne shenimet e tij profesor Peter Prifti pershkruan “Manifestimet e kultures shqiptare” ne Boston, ne maj 1975, kur muaji maj u quajt “Muaji i shqiptareve” nga zyra e kultures se bashkise se Bostonit. Fillimisht ky muaj quhej “Muaji i Ballkanit”, por gjithnje ne programet e tij mbizoteronin shqiptaret. Keshtu, programi televiziv i 2 majit 1975 transmetoi per nje ore e gjysme pamje nga jeta e grupeve etnike te Ballkanit, por me shume u perqendrua te shqiptaret e komunitetit te Bostonit duke pershkruar aspekte nga historia e kultura e Shqiperise e duke e permendur te perndershmin Artur Liolin, z. Anton Athanas dhe patriotin Kostandin Demo. Me 5 maj 1975, ne korridoret e bashkise se Bostonit u hap nje ekspozite me aspekte nga historia e emigrimit te shqiptareve ne Amerike. Po ate dite, -vazhdon te tregoje z. Prifti,- u dha nje pritje nga komuniteti shqiptar, ku moren pjese persona te ftuar nga zyrat e bashkise se Bostonit dhe shqiptaro-amerikane te komunitetit. Ishte nje mbremje mbreselenese, miqte e te ftuarit pelqyen muziken shqiptare dhe admiruan kostumet e bukura kombetare, veshur nga djem e vajza, bij te emigranteve shqiptare. Mbremja perfundoi me servirjen e pjatave me gatimet shqiptare aq te shijshme, te pergatitura nga duart e arta te grave shqiptare. Sipas prof. Priftit, disa dite me vone, me 22 maj, gazeta “Boston Globe” botoi nje artikull ku pershkruhej finesa e artit kulinar shqiptar, e demonstruar nga tri zonja shqiptare te Bostonit. Me 24 maj, shqiptaro-amerikani z. Van Kristo, moderatori i programeve te radios se Bostonit, transmentoi me radio nje ore program kushtuar bashkatdhetareve shqiptare…Ne Uster, qytet me tradita kulturore shqiptare funksionon prej kohesh radio “Ora Shqiptare”, e cila ka nja program lokal dhe shume popullor, e drejtuar nga shqiptaro-amerikani veteran Dhimiter Stefo e me vone nga vatrani Jani Melka. Gjithashtu ne Uster jepet emisioni TV lokal ne gjuhen shqipe...Eshte pa mbarim lista e aktiviteteve social-kulturore te kryera ne diasporen shqiptare te Massachusettsit, ashtu sic eshte pa mbarim edhe numri i shoqerive, shoqatave e organizatave te krijuara ne periudha te ndryshme, deri ne ditet e sotme.
Ne Bostonin e Nolit, Konices, Athanasit dhe qindra figurave te tjera te shquara patriotike sot jetojne mijera emigrante te rinj shqiptare, gjysher ,prinder, nena e baballare, djem e vajza, femije…duke provuar veshtiresite, por edhe rruget e hapura per emigrantet e ardhur rishtas.
Federata “Vatra”, e larguar disa vjet me pare, sot zhvillon aktivitetin e saj ne Nju-Jork. Bostonit i ka mbetur vetem emri i mire i Para -dhe Pas luftes se Dyte Boterore. Iku “Vatra”, por kane mbetur “vatranet”, te vjetrit e te rinjte, te cilet po ndeshen gjithnje me sfiden: A do te mbetet Bostoni nje qytet-muze per mergimtaret apo mund te behet nje qender kulturore per shqiptaret? Ne vitin 2002 u krijua “Klubi i studenteve shqiptare te Universitetit te Bostonit.” (kujtojme “Shoqaten e studenteve shqiptare te Bostonit”, themeluar ne vitin 1918). Themelimi i klubit te studenteve shqiptare ne Universitetin e Harvardit, Mass, me 28 nentor 2005, “Harvard College Albanian Club”, ishte nje tjeter ogur i mire dhe nje ngjarje e rendesishme kulturore. Studentet e rinj shqiptare, si pasuesit e dy “harvardianeve” te shquar, Nolit e Konices, e quajne veten te nderuar e te ngarkuar me pergjegjesi per mbarevajtjen e ketij klubi dhe kontributin e tyre per kulturen e kombit.
Jane me qindra studentet shqiptare qe kane mbaruar “master” ne universitetet e Bostonit e te Massachusettsit dhe jane punesuar sipas profesionit ne kompani e vende te ndryshme pune… Stefan Kochi, kryetar i deges se KKSHA per Massachusettsin, eshte i njohur ne biznesin e fushes kompjuterike. Aktualisht ai eshte themeluesi dhe zevendespresidenti per Inxhinierine ne Payronix Systems, nje kompani qe ndodhet ne Kembrixh, Mass., dhe qe merret me programim kompjuterash. Stefani ka qene i angazhuar me aktivitetet e komunitetit shqiptar qysh kur ka ardhur ne Amerike, ne vitin 1993. Duke i qendruar prane Anton Athanasit ai u frymezua nga vizioni i Antonit, nga aftesite e tij per te krijuar marredhenie me njerez me prejardhje e pozicione te ndryshme. Vitet e fundit Stefani eshte angazhuar ne menyre aktive me Keshillin Kombetar Shqiptaro-Amerikan, KKSHA. Ai eshte anetar i bordit drejtues dhe kryetar i deges se shtetit te Massachusettsit.
Stefan Kochi ka qene organizatori kryesor i festimeve te Dites se Flamurit Shqiptar, te cilat jane njohur ne rruge zyrtare nga kryetari i bashkise se Bostonit dhe nga shteti i Massachusettsit. Ai udhehoqi mitingun e komunitetit shqiptaro-amerikan, ne mbeshtetje te Shteteve te Bashkuara dhe Presidentit, pas 11 shtatorit 2001 si dhe organizoi takimin e perfaqesuesve te komunitetit shqiptaro-amerikan te Bostonit me senatoret amerikane John Kerry, Joseph Lieberman, Joe Biden dhe Paul Sarbanes. Stefani organizoi ceremonine e mikpritjes se Gjeneralit Wesley Clark ne aeroportin e Bostonit, kur ai u kthye nga gjyqi i Milloshevicit ne Hage. Duke mbeshtetur energjine dhe aspiratat e brezit te ri, S.Kochi bashkepunon me studentet e Universitetit te Massachusettsit, te Bostonit dhe te Harvardit.
Albana Orgocka eshte bashkekryetare e MAAS dhe ne vitin 2006 eshte nderuar si “Gruaja e Vitit” nga Shoqata shqiptaro-amerikane e Grave, si aktiviste e palodhur e diaspores. Ne vitin 1999 Albana ka punuar ne Institutin Nderkombetar te Bostonit, si punonjese sociale (social worker) dhe ka ndihmuar shume emigrante te ardhur nga Shqiperia dhe Kosova ne sherbimet sociale, welfare, social security etj. Orgocka ka dhene kontributin e saj gjithashtu ne hapjen e funksionimin e shkollave shqipe ne Boston dhe ne aktivitete te tjera te diaspores. Sot ajo punon ne “Loring Wolcott and Coolidge”, qe eshte nje “Fiduciary Company” dhe merret me administrimin legal dhe financiar te pasurive…Shpresa Theodhosi, veprimtare aktive e komunitetit, eshte presidente e AANO, “Organizata kombetare shqiptaro-amerikane” per degen e Bostonit, Mass. E krijuar qysh ne vitin 1946 AANO ka perjetesuar identitetin etnik te shqiptareve te SHBA dhe Kanadase, duke mbajtur te gjalle gjuhen shqipe, traditat dhe angazhimin kulturor edukativ dhe social aktiv, pa dallim feje ose perkatesie politike…Vera Gjata , kryetare e Shoqerise “Cameria” per degen e Bostonit, Mass., gjate aktiviteteve qe organizon ne Boston dhe rrethinat, kerkon mbeshtetjen dhe ndihmen e te gjithe shqiptareve per perparimin e ceshtjes Came, ceshtje aq e drejte dhe njerezore…Agim Sejdiu, veprimtar i dalluar i komunitetit eshte kryetar i “Shoqates Shqiptaro-Kosovare te Bostonit” “The Kosovar-Albanian Society of Boston”…Profesoresha e gjuhes angleze, Diana Kristo, mbesa e vatranit patriot te Bostonit Vangjel Laco, ushtron profesionin kontraktore ne Departamentin e Shtetit Amerikan… Eva Millona, stermbesa e Misto Millonait, nje nder shqiptaret e pare te ardhur ne Amerike dhe kryetari i shoqerise “Vellazeria mireberese e Dardhes”, ka kryer studimet pasuniversitare ne shkencat politike-juridike. Fillimisht ka punuar si drejtoreshe e programit te pare per te ndihmuar emigrantet shqiptare ardhur pas vitit 1994. Ajo eshte emeruar nga governatori i Massachusettsit Mit Romney si kryetare e komitetit keshillues te governatorit per politiken e emigracionit... Oltiana Mara eshte financiere ne banken e madhe “Bank of America”, gjithashtu aktiviste dhe njera nga themelueset e shkolles shqipe ne Boston.
Nje armate e tere intelektualesh te Bostonit e rrethinave te tij, te cilet nuk mund t’i permendim dot te gjithe, japin sot kontributin e tyre te vlershem ne zhvillimin kulturor te diaspores shqiptaro-amerikane. As. profesor Thanas Gjika dhe bashkeshortja e tij poetja e gazetarja, Julia Gjika, kane organizuar takime e sesione shkencore per ngjarje te rendesishme te kombit dhe per promovime librash, te perkrahur nga At Liolini, nga publicisti Agron Alibali, apo studiuesit dhe pedagoget Dhimiter Dishnica, Dhimiter Skende, Niko Dako e te tjere.
Lista e gjate e veprimtareve vazhdon: Sejfi Protopapa, nje aktivist i dalluar dhe mbeshtetes i aktiviteteve qe zhvillon komuniteti i Bostonit…Ilir Koci, kryetar i klubit te studenteve shqiptare ne Universitetin e Massachusettsit, ne Boston…Alket Mertiri, kryetar i klubit te studenteve shqiptare te Universitetit te Bostonit…Margen Cuko, kryetar i klubit te studenteve shqiptare te Universitetit te Harvardit…Fatmir Beja, veprimtar aktiv dhe nje nga themeluesit e shkolles shqipe ne Boston…Shkrimtaret e gazetaret e komunitetit Skifter Kellici, Aristotel Mici, Julia Gjika, Kolec Traboini, Ivoni Reso, Alfred Lela, apo profesori nga Kosova Mehdi Hyseni e te tjere japin kontributin e tyre ne fushen e botimeve ne shtypin e diaspores shqiptaro-amerikane e ne grup-listat e internetit…
Endrra per valevitjen e flamurit shqiptar ne qiellin e Bostonit u plotesua me 23 nentor 2004, me iniciativen e Stefan Kochit. Ne sheshin para bashkise se Bostonit ishin mbledhur qindra shqiptare, qe perfaqesonin gjithe krahinat shqiptare, disa veshur me kostume kombetare. Sheshi gumezhinte nga burra, gra, femije e te moshuar, te cilet e quanin privilegj te madh te ndodheshin ne kete manifestim te ngrohte e festiv, gjate ceremonise se ngritjes se flamurit shqiptar ne Boston, per here te pare ne histori. Kenget, vallet, bisedat rreth kesaj ngjarjeje te paperjetuar ndonjehere, ngjallnin ngazellim te thelle tek bashkatdhetaret. Ndoshta Faik Konica shpresonte ta shihte nje dite flamurin shqiptar te valonte ne Boston, sigurisht, shume me heret se data 23 nentor 2004. Flamuri yne e ndjeu veten “mysafir” mes flamurit amerikan dhe atij te shtetit te Massachusettsit. Tingujt e himnit te Flamurit, si vale magnetike, nuk lane shqiptar pa i prekur shpirtin e pa i rreqethur shtatin. Me fytyrat e tyre te mallengjyera e syte e perlotur, ata brohorisnin dhe nuk ia ndanin syte qiellit, ne sfondin blu te te cilit spikaste ngjyra e bukur e flamurit tone, e kuqja e nderit dhe shqiponja e zeze.
Ceremonine e hapi z.Stefan Kochi, i cili foli per peshen e kesaj ngjarjeje ne historine e kombit shqiptar, si dhe per rendesine qe ka komuniteti shqiptaro-amerikan ne Boston e ne Massachusetts. Ai falenderoi bashkine e qytetit te Bostonit, kryetarin Thomas Menino dhe zyren e “Bostonianeve te Rinj”, si dhe governatorin e shtetit, z. Mitt Romney, per ndihmen qe dhane per njohjen e Dites se Flamurit Shqiptar. At Artur Liolini, pasi pergezoi iniciatoret e grupit organizues, recitoi vargjet e Nolit te pavdekshem, i shoqeruar njezeri nga te pranishmit: “Ti moj nene mos ki frike, se ke djemte ne Amerike!”
Me 28 Nentor 2005, flamuri shqiptar per te dytin vit u valevit ne qiellin e bardhe dimeror te Bostonit, ndersa shembelltyra e tij kuqezi rrezatonte kudo ne veshjen e shqiptareve, te rriturve e te miturve, qe mbushnin sheshin. Mes duartrokitjesh e brohoritjesh flamurin e ngriti z. Sejfi Protopapa, aktivist i komunitetit dhe studentja shqiptare e Universitetit te Harvardit, Fuada Kasollja. Stefan Kochi, kryetar i shoqates KKSHA dhe drejtues i ceremonise, nder te tjera, tha: “Jemi krenare te mblidhemi e te shpalosim krenarine tone kombetare, ketu, ne qytetin e Bostonit, djepi i demokracise amerikane dhe baza e forte e pavaresise se Shqiperise.” Te pranishmit ndoqen me respekt pershendetjen e hiresise se tij, peshkop Nikonit, i cili dha nje lutje per Diten e Flamurit. Ndersa perfaqesuesi i bashkise se Bostonit, z. James Colimon, pershendeti ne shqip “Gezuar Flamurin!” dhe lexoi proklamaten e shtetit te Massachusettsit nga governatori Mitt Romney. Ne proklamate thuhej se, ne vitin e perkujtimit te 600-vjetorit te lindjes te heroit legjendar kombetar te Shqiperise, Gjergj Kastriotit, governatori i shtetit te Massachusettsit Mitt Romney shpall daten 28 Nentor 2005 te jete “Dita e Pavaresise Shqiptare”, duke i lutur gjithe qytetaret e ketij shteti ta njohin kete ngjarje dhe te marrin pjese ne zhvillimet e saj.
Artisti i Merituar Xhon Athanasi, me zerin e tij kumbues ka kenduar pervit Himnin e Flamurit ne sheshin e Bostonit, gjate ngritjes se flamurit tone ne shtize. Artisti shqiptar, i cili jeton me familjen ne Boston, nuk e ka pushuar karrieren e tij artistike dhe eshte bere i njohur per komunitetin shqiptaro-amerikan duke vazhduar aktivitetin artistik koncertal. Xhoni ka marre pjese me zerin e tij ne te gjitha festat shqiptare, si dhe ne takimet me personalitetet zyrtare te Shqiperise qe kane vizituar Bostonin. Ne vitin 1999 Xhoni pergatiti nje kor me femijet emigrante kosovare, te ardhur ne Amerike si refugjate… Etleva Hima, nje vajze energjike dhe muzikante e fokusuar, eshte e degjuar per zerin e violines se saj ne teatrot e Bostonit e ne mbare Nju-Inglandin. Ajo perfundoi me sukses konservatorin e Bostonit dhe ndihet krenare, sepse eshte diplomuar nga “The Boston Conservatory of Music” ku eshte diplomuar edhe Fan Noli yne nga mesi i shekullit te kaluar… Qysh prej vitit 1995 mjeshtri i baletit Bashkim Braho ka krijuar “Dance group- Bashkimi” me qender ne Boston. Ne kete grup ai ka zgjedhur djem e vajza te Bostonit, qe u perkasin te gjitha trevave shqiptare. Grupi i valleve ka dhene shfaqje ne shume festa popullore te diaspores se Massachusettsit dhe te mbare Amerikes, duke e perfaqesuar denjesisht Shqiperine.
Shqiptaro-amerikanet e diaspores se Massachusettsit jane te ndergjegjshem e krenare per lidhjet e pazgjidhshme e ne vijueshmeri me diasporen e djeshme, e cila eshte ngritur ne panteonin e shqiptarizmit. Ne agimrendjen e shekullit nje shoqeri e re ka filluar ne kontinentin amerikan, vellazeria shqiptare me bijte e bijat nga atdheu meme, nga Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, Cameria dhe nga komunitete te tjera shqiptare te botes.
Qyteti i Bostonit, ku 80 vjet te shkuar Noli shkroi: “Rron, or, rron e nuk vdes shqiptari”, eshte kthyer ne atdhe te dyte per emigrantet. Komuniteti i shqiptareve eshte rritur ne menyre te papare e vazhdon te rritet perdite. Sot jetojne e punojne ne Massachusetts afersisht 50.000 shqiptaro-amerikane. Shqiptaret, te cilet kane krijuar emer dhe dinjitet, jane pjese integrale e jetes sociale e politike te “Greater Boston Area” dhe luajne nje rol aktiv ne biznesin e komunitetit dhe ne procesin edukativ e politik.
Shoqeria e re MAAS—“Shoqeria e Shqiptaro-Amerikaneve te Massachusettsit”, me bashkekryetaret Albana Orgocken dhe Mark Kozmon, konsiderohet nje shoqate e te gjithe shqiptareve ne Massachusetts me mision promovimin e vlerave te identitetit kombetar, me verdikt per te ndihmuar ne prosperitetin e ketij komuniteti.
NJE MANIFESTIM SHUMENGJYRESH
Ne fillim te shekullit XXI mblidhet ne Boston klasa e punonjesve te bostonianeve te rinj me nje premtim e shprese. Me 10 tetor 2006 ne Boston Convention Center sallat e te tri kateve gumezhinin nga zerat e qindra emigranteve multietnike, si te ishte nje feste nderkombetare, hem folklorike, hem zyrtare, ku te binin ne sy lodrat, grupet muzikore dhe veshja planetare me kostume e ngjyra te shumellojshme qe te lebyrnin syte.
Ne sallen e madhe te Konventes, ne slide show ne mur ishin shkruar me germa te medha parullat: “We are Boston 2006” (Ne jemi Bostoni 2006) “Celebrating Immigrant” “2006 New Bostonians Leadership Awards” “Ne jemi Bostoni!” “ Manifestimi i trashegimise, kontributit dhe shumellojshmerise se kultures se emigranteve te Bostonit.”
Me okelon “Nje Boston i ri me kultura te ndryshme etnike”, jepeshin pamje nga puna dhe jeta e grupeve etnike te Bostonit, historiku i ardhjes se emigranteve, aktivitetet e tyre ne vite, si dhe biografia e individeve te vecante qe jane dalluar ne pune krijuese.
Mbremja u hap nga dy konferenciere , bij emigrantesh, vajze e djale. Konferencierja Cheng Tan me origjine kineze, nder te tjera tha: “Ne historine e tij Bostoni ka pasur destinacion popullimin e qytetit me ardhes nga gjithe bota, pa marre parasysh kush jane ata, si kane ardhur deri ketu, pa marre parasysh se sa ndryshon nje person nga tjetri. Cdo person i vetem qe ka ardhur ne Boston, ka fituar te drejten te ndertoje jeten e vet dhe nje jete me te mire per femijet. Bostoni nuk do te kishte marre famen e nje qyteti te kategorise boterore, pa vizionin, kontributin dhe punen e rende kapitese qe kane bere ardhesit e vjeter, ardhesit e rinj dhe femijet e tyre, qe kane emigruar brez pas brezi ne Amerike. Bostoni nuk do te ishte nje qytet klasi boteror. Por, pavaresisht kontributit qe kane dhene emigrantet, ata nuk kane qene gjithnje te mirepritur ne kete vend. Kete e tregon historia e Amerikes dhe historia e vete Bostonit, per veshtiresite e hasura, komplikimet dhe konfliktet e ndezura nga trajtimi i dores se dyte ndaj kesaj shtrese te popullsise. Emigrantet e rinj, afrikano-amerikanet dhe njerezit me ngjyre nuk kane qene gjithnje te mirepritur nga popullsia e ardhur ketu dhe e stabilizuar ose e ardhur me heret. Cheng Tan vazhdoi me tej se me kujdesin vizionar te lidershipit Thomas Menino, i cili krijoi zyren “We are Boston” (Ne jemi Bostoni), le te bashkojme forcat dhe eneregjite e te rikrijojme nje Boston te ri. Nje Boston te ri, i cili njeh punen e perpjekjet e emigranteve, te drejtat e cdo emigranti per te ndertuar jeten e re, nje “Boston i ri”, i cili pranon ndryshimet e kulturave te emigranteve, vlereson dhe njeh vlerat e cdo emigranti dhe e respekton ate si njeri te barabarte te komunitetit dhe te shoqerise amerikane.
Sonte ne jemi mbledhur te gjithe te afirmojme dhe te kremtojme keto ndryshime ne komunitet, nga cdo moshe, nga cdo kombesi, qe nga kolonet, ardhesit e pare, tek pilgrimet e puritanet, te afrikano-amerikanet, portorikanet dhe per te gjithe ju qe ndodheni sonte ne kete salle e qe keni ardhur nga cdo qoshe e botes. Sonte ne celebrojme “Bostonin e ri”. Dhe ne kete manifestim ne njohim dhe falenderojme ate popull qe ka ekzistuar ketu para nesh, indiano-amerikanet, te cilet e kane ndare token e tyre me ne dhe ne i themi “shtepia jone”. Te punojme te gjithe se bashku, duke ia kushtuar angazhimin tone pasurimit te kultures dhe te jetes se qytetit te Bostonit.”- perfundoi ajo.
Konferencieret u uruan mireseardhjen pjesemarresve ne salle, duke iu lutur gjithsecilit te toke doren me personin qe ka ne krah ne tavoline e t’i tregoje historine e ardhjes se gjyshit e gjyshes ose prinderve ne Amerike. Une toka doren me Krista Georges, nje grua e re simpatike italiane. Tiparet brune te syve dhe te flokeve te hedhur shpatullave e tregonin qarte origjinen e saj. Italiania me tregoi duke qeshur se gjyshja e saj, Elisabeta, kur mberriti me vapor ne Amerike, e ndiente veten te humbur, kur te tjeret flisnin anglisht dhe ajo s’kuptonte nje fjale. “Nuk humba ne oqean, por humba ne Amerike!” -ankohej italiania. Ajo nuk mund ta mesonte dot gjuhen, por edhe nuk mund te jetonte dot ne nje mjedis te tille, veshtiresi e cila e shoqeroi gjate jetes. Une i tregova jo vetem Kristes, por edhe gjithe miqve te tavolines, se babai im, Pandi, erdhi ne Amerike qysh kur ishte 12 vjec, me 1916, bashke me xhaxhane. Kur vapori po i afrohej Nju-Jorkut dhe dallohej Statuja e Lirise, ne kulmin e entuziazmit, djaloshi zhveshi pallton dhe, me tere forcen e krahut, e verviti ne oqean. “C’bere, more bir!,- e qortoi xhaxhai,- ne xhepin e palltos kishe dokumentet!” Por palltoja, per fat, ishte penguar ne nje nga direket e vaporit…
Mbremja vazhdoi me ceremonine e ndarjes se pese cmimeve nga kryetari i bashkise se Bostonit, Thomas M. Menino. Pese cmimet e vitit 2006 ishin : “Cmimi per Udheheqjen”, “Cmimi per Udheheqjen e Korporatave”, “Cmimi per Udheheqjen e Komunitetit”, “Cmimin per Arritje Individuale” dhe “Cmimi per Udheheqjen e Rinise”. Ceremonia e vitit 2006 u ndoq me interesim nga shume pjesemarres, mbasi njeri nga fituesit e cmimit (Cmimi per Udheheqje) iu dha senatorit te nderuar Edward M. Kennedit. Cmimet e akorduar nga bashkia e Bostonit sherbejne per te shquar cdo vit nje emigrant ose emigrante, te cilet kane kontribuar me aftesite prijese ne komunitetin e vet duke dhene talentin personal dhe energjine per te arritur ne ndryshime domethenese pozitive ne qytetin e Bostonit.
“Cmimi per Udheheqjen e Komunitetit” iu dha pedagoges se anglishtes znj. Diane Portnoy, bije e prinderve me origjine cifute- polake, te cilet kane vuajtur nga holokausti gjate Luftes se Dyte Boterore. Ne fjalen e saj te falenderimit z. Diane permendi me nderim e respekt prinderit e saj, te cilet emigruan ne Amerike, punuan rende, u bene qytetare amerikane, votuan, u kujdesen per edukimin e femijeve, niperve e mbesave. “Kam qene dhe vazhdoj te jem mesuese e anglishtes, -nenvizoi ajo,- qe nga viti 1992 kur kam krijuar Qendren e mesimdhenies se anglishtes. Une u jap lenden e gjuhes angleze femijeve te emigranteve qe flasin 40 gjuhe te ndryshme, kane dallime ne edukaten prinderore dhe ate sociale, por endrra qe ata i bashkon ne nje qellim te vetem, eshte te mesojne e te persosin anglishten dhe te vazhdojne me tej kolegjet. Se bashku ne do ta perparojme Ameriken!”- perfundoi ajo.
“Cmimi per Udheheqjen e Rinise” iu dha emigrantit Karlos Saavedra, i cili eshte lideri i “Levizjes Studentore te Imigracionit”, nje organizate e perhapur ne gjithe shtetin e Massachusettsit dhe perpiqet te ndihmoje studentet emigrante te pervetesojne nje edukim te larte. - “ Erdhem si emigrante ne kete vend te madh e mikprites, erdhem ne Amerike, jo per t’u marre me krime, por per t’u edukuar, per te vazhduar kolegje e universitete, per te dhene ndihmesen tone te ndershme ne perparimin e ketij vendi famemadh.”, - tha ai.
Dhe ja ku i erdhi radha te marre cmimin “Per Arritje Individuale” bashkatdhetarit tone, bostonianit Mark Kozmo. Ne castin qe atij iu dorezua cmimi, te ftuarit shqiptare ne salle u ngriten ne kembe duke duartrokitur e pergezuar zotin Mark. Pasi mori cmimin, ai pershendeti: “ Gjysherit e mi erdhen nga Shqiperia e plotesuan endrren amerikane…Jam shume i lumtur te jem sonte, ne kete salle, mes njerezve me ngjyra te ndryshme, por te gjithe ne do ta bejme Bostonin me te mire e me te gjalleruar.”
Prinderit e Markut kane qene bij emigrantesh te ardhur nga fshatrat e Korces dhe kane banuar ne Braintree, Mass, ku ka lindur edhe Marku. Ai u rrit e u edukua ne nje familje me tradita shqiptare, duke arritur te behet nje veprimtar energjik i diaspores shqiptare te Bostonit. Veprimtaria e Markut perfshin ate lidhje kulturore, shpirterore dhe morale me te cilen ai ka mundur te bashkoje emigrantet e tre brezave, atyre me te vjeterve, bashke me bijte, niperit dhe ardhesit e rinj. Me ndihmen e tij te pakursyer, duke e kthyer edhe banesen ne zyre dhe vend takimi me emigrantet, Marku u ka dhene ndihmen dhe eksperiencen e tij shqiptareve qe fillojne nje biznes te ri apo studenteve qe deshirojne te ndjekin universitete…Marku ka fituar nje doktorate ne Ekonomi nga Universiteti i Wisconsin-it dhe nje diplome ngaUniversiteti i Massachusettsit ne Amherst. Ai ka qene profesor i Ekonomise ne Dartmouth College, ka punuar gjithashtu ne institute me emer ne Washington, nder to, Brookings Institution. Mark Kozmo sot eshte kryefinancier (Chief Financial Officer- CFO) i Institutit studimor Mentor Group, me qender ne Boston dhe qe eshte i perqendruar ne marredheniet e biznesit mes Shteteve te Bashkuara dhe Bashkimit Evropian. Gjithashtu Marku ka banuar e punuar kater vjet ne Shqiperi per te ndihmuar si keshilltar i pavarur per veprimtari financiare dhe te investimeve.
Letra qe e propozonte Markun per cmimin e nderuar, ishte perpiluar nga aktivistet Albana Orgocka dhe Agron Gjerasi, ku, pervec vlerave dhe kontributit te Mark Kozmos, shprehej dhe mirenjohja qe tregojne per te shume veprimtare shqiptare te Bostonit. Ky propozim, si duket, e bindi komisionin e “Zyres se Bostonianeve te Rinj” per t’i dhene Kozmos cmimin e merituar.
Gjate pershendetjes nga grupi i shqiptareve, te cilet e moren ne mes Markun, duke e mbajtur me radhe xhamin e kristalte te cmimit, gjeta rastin te bisedoj me z. Mentor Agani, mikun e Kozmos dhe djalin e Fehmi Aganit, i cili studion ne Universitetin e Harvardit. “Kjo mbremje e sotme, -tha ai,- ishte dhe mundesia ime e pare, qyshse kam ardhur, te takohem me nje numer me te madh shqiptaresh…Po ashtu, kjo mbremje eshte nje pershtypje e fuqishme e nje bote tjeterfare, krahasuar me ate ballkaniken. Ne Amerike dallimet nuk shkaktojne urrejtje si te shumekush ne Ballkan, por dashuri e dashamiresi, dhe eshte lehtesim kur sheh se ne bote ka edhe rajone ku njerezit jetojne ne mirekuptim…Pershtypje te madhe me ka lene sot suksesi i komunitetit shqiptar ne kete tubim, te perfaqesuar nga veprimtare te dalluar, nga fituesi i “Cmimit per Arritje Individuale”, Kozmoja dhe nga veprimtaria e Stefan Kochit, nje nga organizatoret e nje tubimi kaq madheshtor , me mysafire te nderuar. Kjo gjithsesi eshte krenari.”
Ne fund e mori fjalen Menino, kryebashkiaku i Bostonit. “ Ecen ne rruget e Bostonit ose frekuenton restorantet e qytetit dhe degjon te fliten gjuhe te ndryshme ,- tha ai.- Ne Boston ka njerez nga te gjitha qoshet e botes dhe une i quaj “New Bostonians” (bostoniane te rinj). Njerezit ndryshojne ashtu sic ndryshon Bostoni dhe bota. Emigrantet jane vleresuar gjithmone per energjite e tyre fizike e mendore qe kane dhene pa kursim per Ameriken. Ne Boston jane dalluar fillimisht emigrantet italiane dhe shume etni te tjera per te cilet Bostoni tregon respekt. Mire se ardhet sonte, ju njerez, me kultura e gjuhe te ndryshme… I thashe gruas sime, veshtro kete salle, sonte ketu kemi te pranishme cdo qoshe te botes, sonte jam i lumtur t’i kemi ne Boston keta njerez. E ndiejme veten te nderuar…Kultura e principet e cdo njerit meritojne respekt. Respekti e dinjiteti per emigrantet reflektohet ne vite; vit pas viti, ne progres. Ne vitet’60 kishte diskriminim per emigrantet, por jo sot. Sot qeveria amerikane i njeh si njerez te lire te gjithe rezidentet.”
Pastaj Menino ia dha fjalen senatorit Edward Kennedy. Salla shpertheu ne duartrokitje te gjata. Njerezit u ngriten ne kembe ne shenje respekti per Demokratin me te fuqishem te kombit amerikan, per gjysme shekulli.
Senator Kenedi falenderoi zotin Menino dhe bashkeshorten e tij Angela. Ai u shpreh se ndjehej i gezuar te asistonte ne kete salle, ne kete mbremje me njerez nga e gjithe bota, ai ndiente emocione per aktivitetet “Extraordinary” (te jashtzakonshme) qe Menino dhe bashkeshortja e tij organizojne dhe jane kaq te dhene pas Bostonit. Senatori 74-vjecar gjithashtu falenderoi burrat dhe grate qe aktivizohen per komunitetin e Bostonit dhe qe japin energjite e tyre. “I love North Easten (Une e dua rajonin verilindor),- tha ai.- Ne North Easten ka shkolla te mira per edukimin e te rinjve dhe studenteve…Njoh ne vite historine e disa emigranteve nga Libani, te cilet fillimisht erdhen ne Nju-Jork e me vone ne Luiziana. Njoh perparimet qe kane bere ata ne jete e krenohem me keto arritje.”
Me tej , senator Kenedi, i quajturi “a liberal icon” (ikona e liberalizmit), permendi emrat e vellezerve te tij John e Robert Kennedi dhe theksoi se ne fushatat elektorale te tyre kane ndihmuar shume emigrante…”Ne krye te bildingut (nderteses) ku ndodhet zyra ime ne Boston,- tha ai,- afrohem tek dritaret e zyres e shikoj Bostonin ku erdhen punetoret e pare emigrante, kujtoj gjyshin dhe gjyshen time qe erdhen emigrante ne Boston, shikoj Bostonin lindor ku ka lindur nena ime... Bostoni eshte qytet i emigranteve...Vellezerit e mi kane luftuar diskriminimin qe u behej emigranteve, qofshin italiane, spanjolle, nga Mesdheu ose nga gjithe bota...Kane qene kohe te veshtira per emigrantet qysh ne vitet ’50, me diskriminimin per zezaket, per njerezit me ngjyre dhe emigrantet…Sot ka progres. “America is well because people is good” (Amerika ndjehet mire, sepse njerezit e saj jane te mire). Ne do te kujdesemi per shendetin e popullit dhe edukimin e femijeve ne shkolla…,- foli ai me nje ze kumbues te forte, bindes, te vertete.- Te lidhemi njeri me tjetrin mbi bazen e moralitetit. Mes miliona taksapaguesve amerikane, nuk duhet te ekzistoje klasa e dyte e popullsise (“second class people”). Do te krijojme “new jobs” (vende te reja punesimi)…Emigrantet jane good citizens, emigrantet punojne rende, se duan te mbijetojne me familjet e tyre, emigrantet kujdesen shume per prinderit e tyre dhe femijet, emigrantet kane te drejte dhe jane te te lire te ndjekin besimin e tyre fetar, emigrantet kane te drejte te avancojne e te behen “dikushi” ne shoqerine amerikane, emigrantet nuk pelqejne nje jete me turbullime, emigrantet kerkojne ndihme, suport, entuziazem, prandaj le t’ua japim pa kursim te gjitha keto.”
Senatori veteran Edward Kenedi, biri i nje prej familjeve politike me te famshme amerikane, u tregoi te pranishmeve nje liber me kapake te gjelber dhe tha se ky liber, i botuar me 1956-‘57 ishte libri i pare i botuar i vellait te tij, John Kenedit, i cili ua kushtoi emigranteve dhe kontributit te tyre dhene per Ameriken. Mbas duartrokitjesh dhe brohoritjesh senator Kenedi mori ne duar “Cmimin per Udheheqjen.”
x x x
Nga fundi i mbremjes gjeta nje moment te pershtatshem dhe bashke me z.Stefan Kochi iu afruam tavolines ku ishte ulur senator Kenedi. Jo pa emocion, i dhurova senatorit nje poezi te shkurter, qe e pata shkruar ato dite per tre vellezerit Kenedi. Pasi e lexoi me vemendje, senatori me falenderoi dhe me shkroi me kenaqesi nje autograf ne bllokun tim :
“ To Rozi, Thanks for your support. Ted Kennedy, October 2006.” (Rozit, faleminderit per suportin tuaj. Ted Kenedi, Tetor, 2006.) Minutat e qendrimit tim prane personalitetit Kenedi, vellait te trete te dy koloseve Kenedi, qe kane lene gjurme te pashlyeshme jo vetem ne historine e Amerikes, por edhe ne ate boterore..., nuk do t’i harroj. Ai kishte veshur nje kostum blu te erret dhe nje kemishe boje gri te celet, qe ia nxirrnin me ne pah ngjyren e theksuar roze te fytyres se tij. Ai ishte aq modest, i sjellshem dhe i respektuar.
Boston, nentor 2006
Subscribe to:
Posts (Atom)
